Co ma religia do epidemii?

Według Davi­da Hughe­sa, ewo­lu­cjo­ni­sty z Uni­wer­sy­te­tu Sta­no­we­go w Pen­syl­wa­nii (USA), reli­gia skła­nia ludzi do zacho­wań sprzecz­nych z instynk­tem samo­za­cho­waw­czym. Jego nie­co kon­tro­wer­syj­ny refe­rat, wygło­szo­ny na 13. kon­gre­sie nauko­wym orga­ni­zo­wa­nym przez Euro­pe­an Socie­ty for Evo­lu­tio­na­ry Bio­lo­gy, doty­czył związ­ku mię­dzy roz­wo­jem reli­gii a roz­prze­strze­nia­niem się groź­nych epi­de­mii.

Hughes współ­pra­co­wał z demo­graf­ką Jen­ny Tri­ni­ta­po­li i histo­ry­kiem Phi­li­pem Jen­kin­sem. Argu­men­tu­je, że naj­więk­sze reli­gie świa­ta poja­wi­ły się w spo­łe­czeń­stwach mniej wię­cej w tym samym cza­sie co cho­ro­by zakaź­ne – w VIII, VII wie­ku p.n.e. Zaczę­ły roz­wi­jać się mia­sta, a wraz z nimi złe warun­ki higie­nicz­ne. Epi­de­mie odry, ospy czy polio były w tam­tych cza­sach tak roz­le­głe, że mogły zabić 2/3 popu­la­cji. Wia­ra czło­wie­ka w isto­ty nad­przy­ro­dzo­ne kształ­to­wa­ła nie tyl­ko jego podej­ście do śmier­ci czy cier­pie­nia, ale tak­że sam pro­ces roz­prze­strze­nia­nia się cho­rób: ktoś, kto decy­do­wał się na pomoc cho­re­mu, któ­ry nie nale­żał nawet do jego rodzi­ny, ryzy­ko­wał zara­że­niem, a w eta­pie koń­co­wym – śmier­cią, co z bio­lo­gicz­ne­go punk­tu widze­nia jest zacho­wa­niem nie­wy­tłu­ma­czal­nym i pozba­wio­nym sen­su. A decy­zja doty­czą­ca nie­sie­nia pomo­cy zaka­żo­nym bądź rato­wa­nia wła­snej skó­ry zale­ża­ła od rodza­ju wyzna­wa­nej reli­gii.

Cho­rych odwie­dzać

Chrze­ści­jań­stwo wyróż­nia się naj­bar­dziej spo­śród głów­nych świa­to­wych wyznań, któ­re przy­czy­nia­ły się do roz­wo­ju epi­de­mii. Jezus Chry­stus był w koń­cu mię­dzy inny­mi uzdro­wi­cie­lem-cudo­twór­cą, któ­ry wskrze­szał zmar­łych i odwie­dzał trę­do­wa­tych. Jego ucznio­wie gło­si­li zasa­dę, według któ­rej pomoc cho­re­mu to pew­na dro­ga do raju. Ryzy­ko śmier­ci, poświę­ce­nie same­go sie­bie dodat­ko­wo zwięk­sza­ło szan­se na miej­sce w nie­bie, było więc zja­wi­skiem popie­ra­nym i pożą­da­nym.

Inne reli­gie nie gło­si­ły aż tak dale­ce posu­nię­te­go altru­izmu: islam kwe­stio­no­wał ist­nie­nie cho­rób zakaź­nych w ogó­le, pomi­mo prze­pro­wa­dza­nych już wte­dy przez arab­skich uczo­nych badań na ten temat. Muzuł­ma­nie nie wie­rzy­li w prze­no­sze­nie się zaraz­ków i bak­te­rii z jed­nej oso­by na dru­gą, dla­te­go też uwa­ża­li, że uni­ka­nie zara­żo­nych mija się z celem. Jed­no­cze­śnie nie­sie­nie jakiej­kol­wiek pomo­cy doty­czy­ło – zgod­nie z Kora­nem – jedy­nie wła­snej rodzi­ny.

Według dok­try­ny żydow­skiej nato­miast śmierć i cier­pie­nie zsy­łał na czło­wie­ka Bóg i tyl­ko Bóg mógł czło­wie­ka uzdro­wić. Dla­te­go też Żydzi poświę­ca­li mniej cza­su i ener­gii na lecze­nie cho­rych, nie sta­ra­li się ich tak­że za wszel­ką cenę uni­kać.

Czy­ni cuda?

Spo­sób, w jaki reli­gia kształ­tu­je poglą­dy i zabu­rza racjo­nal­ny odbiór świa­ta opi­sał Richard Daw­kins w fil­mie doku­men­tal­nym Źró­dło wszel­kie­go zła. Zwra­ca w nim mię­dzy inny­mi uwa­gę na zacho­wa­nie piel­grzy­mów odwie­dza­ją­cych Lour­des. Źró­dło „Naszej Pani” ma rze­ko­mo wła­ści­wo­ści uzdra­wia­ją­ce. Co roku sank­tu­arium odwie­dza oko­ło trzech milio­nów tury­stów, tysią­ce zanu­rza­ją się dzień w dzień w wodzie, któ­ra ma pomóc im zwal­czyć dole­gli­wo­ści, a nawet śmier­tel­ne cho­ro­by. A jed­nak żaden z nich nie zasta­na­wia się nad bak­te­rio­lo­gicz­nym zagro­że­niem źró­deł­ka, któ­re chęt­nie gości wszyst­kich cier­pią­cych, tak­że tych, od któ­rych łatwo się czymś zara­zić.

W bada­nia Hughe­sa zaan­ga­żo­wał się Micha­el Blu­me, reli­gio­znaw­ca z Uni­wer­sy­te­tu Frie­dri­cha Schil­le­ra w Jenie. Pod­kre­śla, że poja­wie­nie się epi­de­mii, nazy­wa­nych czę­sto „pla­ga­mi”, nie­wy­tłu­ma­czal­nych dla czło­wie­ka cha­rak­te­ry­zu­ją­ce­go się naiw­ną, uza­leż­nio­ną od mito­ma­nii men­tal­no­ścią, spra­wia­ło, że chęt­niej for­mo­wa­no spo­łecz­no­ści, gru­py, w któ­rych łatwiej było prze­trwać i wza­jem­nie się wspie­rać. Współ­pra­ca mię­dzy oca­la­ły­mi zacie­śnia­ła się wraz z pogar­sza­ją­cą się wokół sytu­acją, a wid­mo śmier­ci sku­tecz­nie kie­ro­wa­ło prze­ra­żo­nych ku potęż­nej sile wyż­szej, ku opie­ku­no­wi, któ­ry obie­cy­wał dru­gie, inne, lep­sze życie. Szu­ka­jąc pocie­sze­nia w świe­cie nie­ma­te­rial­nym, nie­zro­zu­mia­łym, ale dzię­ki temu obie­cu­ją­cym, znaj­do­wa­li w mia­rę satys­fak­cjo­nu­ją­ce wytłu­ma­cze­nie cze­goś tak dziw­ne­go, bez­kom­pro­mi­so­we­go i wzbu­dza­ją­ce­go lęk, jak śmier­tel­na cho­ro­ba.

Jak trwo­ga, to…

Naukow­cy skon­fron­to­wa­li swo­ją teo­rię z obec­ną sytu­acją w Mala­wi (Afry­ka) – Jen­ny Tri­ni­ta­po­li prze­pro­wa­dzi­ła ankie­tę w 1000 róż­nych wio­skach, prze­słu­chu­jąc ponad 3000 ludzi, pyta­jąc o reli­gię i AIDS, na któ­re cier­pi co 14 Mala­wij­czyk. AIDS jest głów­ną przy­czy­ną śmier­ci doro­słych w tym kra­ju. Nie­któ­re z bada­nych obsza­rów były zdo­mi­no­wa­ne przez chrze­ści­jań­stwo, inne przez islam, jesz­cze inne zamiesz­ki­wa­ne były przez spo­łecz­no­ści mie­sza­ne. Bada­nia wyka­za­ły, że oko­ło 30% chrze­ści­jan regu­lar­nie odwie­dza­ło cho­rych. Spo­śród muzuł­ma­nów jedy­nie 7% nio­sło zara­żo­nym pomoc. Ankie­ta ujaw­ni­ła tak­że, że per­spek­ty­wa uzy­ska­nia jakiej­kol­wiek for­my wspar­cia skła­nia­ła wie­lu do wstą­pie­nia w mury kościo­ła, zmia­ny wyzna­nia, prze­pro­wadz­ki do innej wio­ski. W cią­gu ostat­nich 5 lat oko­ło 400 respon­den­tów zmie­ni­ło swój tryb życia z tego wła­śnie powo­du.

Ste­phen C. Ste­arns, bio­log z Uni­wer­sy­te­tu Yale, nazy­wa rezul­ta­ty badań Hughe­sa „śmia­łą hipo­te­zą” i uwa­ża, że reli­gie mogły zostać ukształ­to­wa­ne przez zgo­ła inne czyn­ni­ki, nie­co bar­dziej zróż­ni­co­wa­ne. W tam­tym okre­sie roz­wi­ja­ły się kla­sy wyż­sze, a ich przed­sta­wi­cie­le mie­li spo­ro cza­su na reflek­sje doty­czą­ce spraw wia­ry, co tłu­ma­czy­ło­by nagły roz­wój reli­gii. Mimo to Ste­arns uwa­ża prze­pro­wa­dzo­ne bada­nia i wyra­żo­ne przez zespół Hughe­sa poglą­dy za przy­dat­ny i pozy­tyw­ny wkład we współ­cze­sną naukę.

Źró­dło: Super­mózg, Gazeta.pl

Jeśli chcesz pody­sku­to­wać z naukow­cem, auto­rem refe­ra­tu, napisz do nie­go maila: dph14@psu.edu