Einstein – cudowny melancholik ze skrzypcami w tle

Cały świat zna tę nie­po­zor­ną postać – ubra­ną z nie­dba­ło­ścią typo­wą dla ludzi, któ­rzy na co dzień żyją spra­wa­mi zupeł­nie ode­rwa­ny­mi od spraw tego świa­ta, z dłu­gi­mi wło­sa­mi w wiecz­nym nie­ła­dzie, nie­po­zor­ną, drob­ną… Nie chciał być sław­ny i boga­ty, jego naj­głęb­szym pra­gnie­niem było WIEDZIEĆ, wydrzeć świa­tu, a wła­ści­wie Wszech­świa­to­wi jego tajemnicę…

Poza tym inte­re­so­wa­ła go wła­ści­wie tyl­ko muzy­ka, no i może tro­chę koty… Ludziom, któ­rzy go zna­li naj­le­piej, krew­nym i przy­ja­cio­łom, koja­rzył się mimo to przede wszyst­kim z rze­cza­mi naj­prost­szy­mi, nie­mal banal­ny­mi – dźwię­ka­mi skrzy­piec (docho­dzą­cy­mi z… kuch­ni o naj­dziw­niej­szych porach), przy­jem­nym aro­ma­tem faj­ki i nagły­mi wybu­cha­mi grom­kie­go śmie­chu, tak dono­śne­go, że roz­le­gał się po całym domu.

Albert Ein­ste­in uro­dził się 14 mar­ca 1879 roku w Ulm, w Wir­tem­ber­gii na połu­dniu Nie­miec, przy uli­cy Bahn­hof­fstras­se 135. Więk­szość jego krew­nia­ków zaj­mo­wa­ła się drob­nym han­dlem – zdol­no­ści do roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów mate­ma­tycz­nych odzie­dzi­czył po ojcu. Ein­ste­in senior – mister Her­man – był nie­zwy­kle uta­len­to­wa­ny, ale z powo­du cią­głych kło­po­tów finan­so­wych rodzi­ny nie mógł stu­dio­wać. Nato­miast namięt­ność do muzy­ki (Ein­ste­in uwiel­biał muzy­kę w każ­dej posta­ci – przy gole­niu w łazien­ce pięk­nie gwiz­dał, lubił nucić pod nosem róż­ne melo­die, a gra na skrzyp­cach była jego praw­dzi­wą pasją) odzie­dzi­czył po mat­ce, Pau­li­nie Koch.

Był jesz­cze nie­mow­lę­ciem, kie­dy za namo­wą wuja Jaku­ba, obie­cu­ją­ce­go zło­te góry, rodzi­na Ein­ste­inów prze­nio­sła się do Mona­chium. Tu, ojciec przy­szłe­go wiel­kie­go uczo­ne­go zaj­mo­wał się przez pewien czas wytwa­rza­niem prąd­nic. Inte­res jed­nak upadł i rodzi­na zna­la­zła się na skra­ju nędzy. Alber­to­wi jed­nak jakimś cudem uda­wa­ło się stu­dio­wać. Oże­nił się bar­dzo wcze­śnie. Mał­żeń­stwo zawar­te, jak sam twier­dził „z lito­ści” oka­za­ło się nie tyl­ko ogrom­nym nie­wy­pa­łem, ale na doda­tek wyni­kły z nie­go dal­sze nieszczęścia…

Mile­va Marić, pierw­sza żona Ein­ste­ina była, zgod­nie z opi­nią współ­cze­snych, „brzyd­ka, kula­wa i nie­sym­pa­tycz­na”. Całe oto­cze­nie usi­ło­wa­ło wyper­swa­do­wać ten mariaż dosko­na­le zapo­wia­da­ją­ce­mu się, bar­dzo zdol­ne­mu mło­dzień­co­wi. Na próż­no. Albert inten­syw­nie pra­co­wał, w domu pano­wa­ło napię­cie. Kie­dy na świat w krót­kim cza­sie przy­szło dwóch synów, sytu­acja się pogor­szy­ła. Naj­bo­le­śniej odczu­wał to star­szy syn, Edward. Nie­zwy­kle inte­li­gent­ny i wraż­li­wy nie był w sta­nie znieść domo­wych stre­sów, w koń­cu, jako schi­zo­fre­nik, zna­lazł się w zakła­dzie dla umy­sło­wo chorych.

W tym samym 1921 roku, w któ­rym Ein­ste­in odbie­rał nagro­dę Nobla, roz­pa­dło się jego mał­żeń­stwo. Dla­cze­go doszło do tej osta­tecz­nej poraż­ki? Być może dla Mile­ny, Serb­ki, nie­zno­śne oka­za­ło się cią­głe prze­by­wa­nie na obczyź­nie, a na doda­tek nie­ustan­ne prze­pro­wadz­ki – do Szwaj­ca­rii, stam­tąd do Cze­cho­sło­wa­cji i z powro­tem. A może powo­dem była zwy­kła, przy­ziem­na zazdrość? Mile­na rów­nież była fizy­kiem. To nie­uda­ne mał­żeń­stwo nie powstrzy­ma­ło jed­nak uczo­ne­go przed następ­ny­mi eks­pe­ry­men­ta­mi matry­mo­nial­ny­mi. Przy­ja­ciel Ein­ste­ina, Samu­el John­son okre­ślił to jako „triumf nadziei nad doświad­cze­niem”. Bez­sprzecz­nie kolej­ny zwią­zek tym razem z dale­ką kuzyn­ką, Elsą Ein­ste­in, nale­żał do o ile nie nie­uda­nych, to przy­naj­mniej bar­dziej uda­nych niż poprzed­ni. Dru­ga żona wnio­sła co praw­da w posa­gu dwo­je wła­snych dzie­ci – cór­ki Mar­got i Ill­se, ale dziw­nym zrzą­dze­niem losu to wła­śnie jed­na z pasier­bic mia­ła stać się kie­dyś dla uczo­ne­go jedy­nym opar­ciem, jedy­ną bli­ską duszą, wier­ną do koń­ca towa­rzysz­ką ostat­nich dni.

Albert Ein­ste­in wybra­ny został „Czło­wie­kiem XX wie­ku” – okład­ka wyda­nia spe­cjal­ne­go maga­zy­nu „Time” z dnia 31 grud­nia 1999 roku.

41-let­ni Ein­ste­in w swo­im biu­rze, Uni­wer­sy­tet w Ber­li­nie, 1920 r.

Tym­cza­sem jed­nak uczo­ny cie­szył się nową rodzi­ną, nową żoną… Na tyle, na ile to było moż­li­we. „Cie­szę się” – zwie­rzał się przy­ja­cio­łom – „że Elsa nie ma poję­cia o nauce”. W ustach Ein­ste­ina był to kom­ple­ment. Nie da się ukryć – autor naj­słyn­niej­sze­go rów­na­nia świa­ta był nie­ste­ty kla­sycz­nym przy­kła­dem męskie­go szo­wi­ni­zmu: „Moja defi­ni­cja dobrej żony oscy­lu­je gdzieś mię­dzy świ­nią (cho­dzi­ło zapew­ne o Male­vę), a noto­rycz­ną sprzą­tacz­ką”, (czy­li Elzą) – zwykł czę­sto mawiać. „Sprzą­ta­nie” oto­cze­nia Ein­ste­ina nie było zada­niem łatwym, ani zapew­ne przy­jem­nym, a prze­cież nikt bar­dziej niż on, zma­ga­ją­cy się samot­nie w czte­rech ścia­nach swo­je­go labo­ra­to­rium z tajem­ni­ca­mi Wszech­świa­ta, tak nie potrze­bo­wał wspar­cia i obec­no­ści kobie­ty. I to kobie­ty wła­śnie takiej jak Elza: łagod­nej, dobrej i szcze­rej, ale i sta­now­czej. To ona, ta „nie mają­ca poję­cia o nauce” bro­ni­ła Alber­ta przed nim samym – jego bez­gra­nicz­ną naiw­no­ścią („Kie­dyś jakiś cwa­niak wmó­wił mu, że potrzeb­ne nam są rucho­me scho­dy do nasze­go par­te­ro­we­go dom­ku” – mawia­ła), jego bała­ga­niar­stwem i nie­dba­ło­ścią o strój (on sam nie przy­wią­zy­wał do wyglą­du zewnętrz­ne­go naj­mniej­szej wagi), a wresz­cie jego ata­ka­mi melancholii.

Elsa twar­dą ręką trzy­ma­ła cały dom, nie­ugię­cie sta­ła na stra­ży finan­sów. To osta­nie czy­ni­ła zresz­tą z pew­ną prze­sa­dą. Ein­ste­in jako lau­re­at nagro­dy Nobla, a potem pra­cu­jąc w Sta­nach Zjed­no­czo­nych na spe­cjal­ne zapro­sze­nie rzą­du ame­ry­kań­skie­go, nie był czło­wie­kiem ubo­gim, jed­nak na co dzień był ogra­ni­cza­ny przez ostry reżim zapro­wa­dzo­ny przez mał­żon­kę. Uczo­ny czę­sto narze­kał, że nie ma pie­nię­dzy na swo­je oso­bi­ste potrze­by. Finan­se były powo­dem czę­sto wybu­cha­ją­cych, nie­zwy­kle zaja­dłych i gło­śnych sprze­czek w sta­dle Einsteinów.

Dru­gie mał­żeń­stwo uświa­do­mi­ło uczo­ne­mu osta­tecz­nie, że har­mo­nij­ne współ­ży­cie nawet z bli­skim i kocha­ją­cym czło­wie­kiem jest trud­niej­sze nawet od roz­wią­zy­wa­nia zaga­dek Wszech­świa­ta. „Każ­de kaj­da­ny mnie uwie­ra­ją” – mawiał zrezygnowany.

Był jed­nak ktoś, kogo wiel­ki Ein­ste­in kochał bez zastrze­żeń, któ­rą rozu­miał i w któ­rej towa­rzy­stwie był zawsze szczę­śli­wy… Oso­bą tą była sio­stra uczo­ne­go – Maja. Rodzeń­stwo razem się wycho­wy­wa­ło, Maja podob­nie jak on bez­gra­nicz­nie kocha­ła muzy­kę – cza­sy, kie­dy sio­stra przy­je­cha­ła do domu uczo­ne­go w Prin­ce­ton, by osiąść tam na sta­łe, nale­ża­ły do naj­szczę­śliw­szych w jego życiu. Wresz­cie miał u swe­go boku kogoś, kto dzie­lił jego pasję. Maja i Albert two­rzy­li dosko­na­ły duet – on grał na skrzyp­cach, ona akom­pa­nio­wa­ła mu na for­te­pia­nie; to były naj­mil­sze chwi­le dla oboj­ga – chwi­le cał­ko­wi­te­go zapo­mnie­nia, ode­rwa­nia się od rze­czy­wi­sto­ści. Maja była czło­wie­kiem wiel­kie­go for­ma­tu. Nie­zwy­kle podob­na do bra­ta, do tego stop­nia, że sto­jąc obok sie­bie wyglą­da­li na parę bliź­niąt, była zago­rza­łą wege­ta­rian­ką. Powo­dem nie były wzglę­dy zdro­wot­ne, ale miłość do zwierząt.

Do naj­smut­niej­szych spraw w życiu Ein­ste­ina nale­ża­ły jego sto­sun­ki z synem z pierw­sze­go mał­żeń­stwa, Han­sem Alber­tem. Łudzą­co podob­ny do ojca, niczym jed­nak nie przy­po­mi­nał go z uspo­so­bie­nia. Pedant, ubra­ny zawsze z nie­zwy­kłą sta­ran­no­ścią, nie­na­gan­nie wytwor­ny wiel­bi­ciel luk­su­su – już tyl­ko te cechy mogły wytwo­rzyć mię­dzy nimi prze­paść. Ale to nie było wszyst­ko. Tryb życia Alber­ta – junio­ra, deli­kat­nie mówiąc hulasz­czy, był dla ojca zupeł­nie nie­po­ję­ty. Byli jak ogień i woda, kocha­li się i nie­na­wi­dzi­li jed­no­cze­śnie, „z lek­ką tyl­ko prze­wa­gą miło­ści” – komen­to­wa­li wspól­ni zna­jo­mi. Jed­nak naj­więk­szą tra­ge­dią była śmierć Mai. Ode­szła trzy lata przed swo­im wiel­kim bra­tem, któ­ry pozo­stał­by do koń­ca swych dni nie­zro­zu­mia­ny i samot­ny w domu, kie­dyś tak gwar­nym, gdy­by nie Mar­got, pasier­bi­ca Ein­ste­ina. Peł­na poświę­ce­nia, goto­wa była rzu­cić każ­de zaję­cie, by mu towa­rzy­szyć w jego prze­chadz­kach. Uczo­ny bowiem z bie­giem lat coraz rza­dziej opusz­czał swo­je labo­ra­to­rium, a jeże­li to czy­nił, to tyl­ko po to, by zna­leźć chwi­lę wytchnie­nia na łonie natu­ry. Lubił wte­dy mieć Mar­got przy sobie.

Albert Ein­ste­in zmarł w nocy z 17 na 18 kwiet­nia 1955 roku. Ostat­nie sło­wa wypo­wie­dział po nie­miec­ku. A ponie­waż była wte­dy przy nim tyl­ko ame­ry­kań­ska pie­lę­gniar­ka, nie­zna­ją­ca tego języ­ka, pozo­sta­ną one dla nas na zawsze tajem­ni­cą. Co chciał prze­ka­zać w ostat­nich chwi­lach jeden z naj­więk­szych umy­słów w histo­rii rodza­ju ludz­kie­go? Czło­wiek, o któ­rym bez cie­nia prze­sa­dy moż­na powie­dzieć, że zmie­nił świat i pchnął naszą rze­czy­wi­stość na nowe tory? Czy to moż­li­we, że do ostat­niej chwi­li wahał się z ujaw­nie­niem jakie­goś nie­zwy­kłe­go odkry­cia? Może chciał cze­muś zaprze­czyć, coś pod­dać w wąt­pli­wość? Tego nie dowie­my się już nigdy.

Bar­ba­ra Jackowska