Inteligencja i testy IQ – Ranking sławnych ludzi (VIPów)

Czym jest inte­li­gen­cja? Odpo­wiedź na to pyta­nie jest wbrew pozo­rom nie­ła­twa. No cóż, przy­znaj­my, że tak ryzy­kow­nie roz­po­czę­ty tok rozu­mo­wa­nia piszą­ce­go ten arty­kuł nara­ża go na oce­nę bra­ku jej posia­da­nia  😉  . Ale nawet dla wie­lu naukow­ców zaj­mu­ją­cych się bada­nia­mi nad tym pro­ble­mem jest to nadal ter­ra inco­gni­ta – ist­nie­je tu wie­le do odkry­cia, zarów­no na płasz­czyź­nie bio­lo­gicz­nej, jak i psy­cho­lo­gicz­nej, podob­nie jak roz­wa­ża­nia na temat ludz­kiej świa­do­mo­ści jest tema­tem-rze­ką i dla bio­lo­gów i dla filo­zo­fów.

W języ­ku potocz­nym przez inte­li­gen­cję rozu­mie się naj­czę­ściej zdol­ność roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów prak­tycz­nych, zdol­no­ści języ­ko­we lub kom­pe­ten­cje spo­łecz­ne.

Wedle Słow­ni­ka języ­ka pol­skie­go pod redak­cją prof. Witol­da Doro­szew­skie­go (1899–1976) – o ile nie mamy na myśli war­stwy spo­łecz­nej – jest to zdol­ność rozu­mie­nia ota­cza­ją­cych sytu­acji i znaj­do­wa­nia na nie wła­ści­wych, celo­wych reak­cji, a tak­że zdol­ność rozu­mie­nia w ogó­le oraz bystrość i pojęt­ność. Inte­li­gen­cji teo­re­tycz­nej (któ­rej zada­niem jest zdo­by­wa­nie „czy­stej” wie­dzy) prze­ciw­sta­wia się inte­li­gen­cję prak­tycz­ną (ujaw­nia­ją­cą się w dzia­ła­niu czło­wie­ka). Z inte­li­gen­cją prak­tycz­ną spo­krew­nio­na jest na przy­kład inte­li­gen­cja tech­nicz­na.

Według Ency­klo­pe­dii PWN inte­li­gen­cja (od łaciń­skie­go sło­wa intel­li­gen­tia – zdol­ność poj­mo­wa­nia, rozum), jest to jed­no z naj­bar­dziej wie­lo­znacz­nych pojęć w psy­cho­lo­gii odno­szą­ce się do spraw­no­ści w zakre­sie czyn­no­ści poznaw­czych; eks­per­ci w tej dzie­dzi­nie badań są zgod­ni jedy­nie co do tego, że inte­li­gen­cja jest zdol­no­ścią ucze­nia się na pod­sta­wie wła­snych doświad­czeń oraz zdol­no­ścią przy­sto­so­wa­nia się do ota­cza­ją­ce­go śro­do­wi­ska; tak rozu­mia­ne cechy cha­rak­te­ry­zu­ją nie tyl­ko czło­wie­ka, spo­ty­ka się je rów­nież u zwie­rząt. Inte­li­gen­cja ujmo­wa­na jako cecha ludz­kie­go umy­słu to zdol­ność myśle­nia, roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów oraz anga­żo­wa­nia ade­kwat­nych do oko­licz­no­ści pro­ce­sów poznaw­czych (takich jak np.: ucze­nie się, szyb­kość prze­twa­rza­nia infor­ma­cji, zaso­by uwa­gi, pamięć robo­cza, kon­tro­la poznaw­cza), od któ­rych zale­ży sku­tecz­ność przy­sto­so­wa­nia się do nowych sytu­acji i spraw­ność dzia­ła­nia.

Tajem­ni­ca inte­li­gen­cji ukry­ta jest w mózgu, któ­ry jest – mimo wysił­ków licz­nych naukow­ców z całe­go świa­ta, w tym tak­że lau­re­atów Nagro­dy Nobla z 2014 roku – Joh­na O’Ke­efe oraz May-Britt i Edvar­da Mose­ra – nie­ste­ty, bar­dzo sła­bo zba­da­nym ludz­kim narzą­dem. Choć ana­to­micz­nie jest już dobrze pozna­ny, nie wie­my jak funk­cjo­nu­je, np. w jaki spo­sób infor­ma­cja jest kodo­wa­na i prze­ka­zy­wa­na z komór­ki do komór­ki czy też z sie­ci komó­rek do innej sie­ci komó­rek. Naukow­cy zna­leź­li kod gene­tycz­ny, ale wciąż nie mamy kodu neu­ro­nów – nie ist­nie­je żaden alfa­bet elek­trycz­ny czy che­micz­ny, któ­ry może okre­ślić i powie­dzieć „czer­wo­ny”, „strach”, „prze­czy­taj”. Nadal nie wie­my, jak i czy infor­ma­cje są kodo­wa­ne w róż­ny spo­sób, w róż­nych czę­ściach mózgu.

Nie­czyn­ni­ko­wa teo­ria cech oso­bo­wo­ści Gor­do­na W. All­por­ta, mówi że „tem­pe­ra­ment razem z inte­li­gen­cją i budo­wą cia­ła jest mate­ria­łem, z któ­re­go for­mu­je się oso­bo­wość”. Seba­stian Seung z Prin­ce­ton (e‑mail), autor publi­ka­cji „W jaki spo­sób połą­cze­nia w mózgu deter­mi­nu­ją to, kim jeste­śmy”, mówi, że toż­sa­mość, oso­bo­wość i pamięć – wszyst­kie rze­czy, któ­re defi­niu­ją czło­wie­ka – wywo­dzą się z komó­rek mózgo­wych i są ze sobą połą­czo­ne.

Ale do wyja­śnie­nia pocho­dze­nia inte­li­gen­cji, a tym bar­dziej okre­śle­nia dla­cze­go funk­cjo­nu­je ona na róż­nym pozio­mie u róż­nych ludzi, jest jesz­cze dale­ka dro­ga. 69-let­ni Lar­ry Abbott (e‑mail), były fizyk teo­re­tycz­ny, któ­ry jest obec­nie zastęp­cą dyrek­to­ra w Cen­trum Neu­ro­lo­gii na Uni­wer­sy­te­cie Colum­bia i człon­kiem NAS (Naro­do­wej Aka­de­mii Nauk USA), to jeden z bar­dziej zna­nych teo­re­ty­ków w tej dzie­dzi­nie. Jego nazwi­sko czę­sto poja­wia się w dys­ku­sjach na temat mózgu. Abbott tłu­ma­czy, że naukow­cy pozna­li już dość dobrze poje­dyn­cze neu­ro­ny. Teraz naj­waż­niej­szym pyta­niem dla nie­go i dla innych neu­ro­lo­gów jest jak dzia­ła­ją więk­sze gru­py, zło­żo­ne z tysię­cy neu­ro­nów, by czło­wiek mógł np. się­gnąć po fili­żan­kę, zoba­czyć coś, na przy­kład kwiat lub pomy­śleć i poli­czyć: „Dwa razy trzy? To będzie chy­ba dzie­więć”. Ist­nie­ją już spo­so­by zapi­sy­wa­nia aktyw­no­ści neu­ro­nów w mózgu, i te meto­dy są szyb­ko udo­sko­na­la­ne. Ale – jak stwier­dza – jeśli zoba­czy­my tysią­ce neu­ro­nów to nic nam to jesz­cze nie powie.

„Przyj­rze­li­śmy się ukła­do­wi ner­wo­we­mu z obu stron” – mówi Abbott i wyja­śnia, że cho­dzi o wra­że­nia, któ­re pły­ną do mózgu i dzia­ła­nia, któ­re są w tym orga­nie ini­cjo­wa­ne. „Tam gdzieś, w środ­ku, mie­ści się inte­li­gen­cja. To tam podej­mo­wa­ne jest dzia­ła­nia. Mamy narzę­dzia, by ten pro­ces obser­wo­wać” – zapew­nia. „Ale czy mamy inte­li­gen­cję, by to zro­zu­mieć?” – pyta prze­wrot­nie.

Naro­do­wy Insty­tut Zdro­wia USA wyda­je 4,5 mld dola­rów rocz­nie na bada­nia nad mózgiem i pro­wa­dzi kon­sul­ta­cje z naj­lep­szy­mi neu­ro­nau­kow­ca­mi w kra­ju. Wszyst­ko to w ramach ini­cja­ty­wy ogło­szo­nej przez byłe­go pre­zy­den­ta Barac­ka Oba­mę, sku­pia­ją­cej się na posze­rza­niu pod­sta­wo­wej wie­dzy na temat funk­cjo­no­wa­nia mózgu.

Testy IQ – jak mierzyć inteligencję?

Poziom inte­li­gen­cji bada się za pomo­cą Testu IQ (Inte­li­gen­ce Quotient) – psy­cho­me­trycz­ne­go testu, mie­rzą­ce­go ilo­raz inte­li­gen­cji. Roz­kład wyni­ków testu jest w przy­bli­że­niu opi­sy­wa­ny krzy­wą Gaus­sa (dzwo­no­wą). W pań­stwach zachod­nich stwier­dzo­no wzrost ilo­ra­zu inte­li­gen­cji popu­la­cji od począt­ku XX wie­ku (efekt Flyn­na). Współ­cze­sne testy IQ zazwy­czaj dobrze potra­fią usta­lić poziom wyko­na­nia zde­fi­nio­wa­nych umie­jęt­no­ści kogni­tyw­nych (spraw­ność języ­ko­wa, aryt­me­tycz­na, sko­ja­rze­nio­wa, ana­li­tycz­na i prze­strzen­na) w for­mie krót­kich zadań. Testy pozwa­la­ją zazwy­czaj zmie­rzyć poziom umie­jęt­no­ści w każ­dym z tych blo­ków spraw­no­ści osob­no – zaś war­tość IQ jest obli­cza­na jako ich wypad­ko­wa. Obec­nie naj­bar­dziej popu­lar­nym testem dla doro­słych jest WAIS‑R (Wechsler Adult Intel­li­gen­ce Sca­le – Revi­sed), skon­stru­owa­na przez ame­ry­kań­skie­go psy­cho­lo­ga Davi­da Wechsle­ra. Tra­dy­cyj­nie, wynik 140 lub wyżej ozna­cza geniu­sza a wyni­ki poni­żej 70 ozna­cza­ją upo­śle­dze­nie umy­sło­we. Alter­na­tyw­nym, 100 lat star­szym testem, jest uży­wa­na wcze­śniej Ska­la IQ Stan­ford-Bine­ta.

Inteligencja – interpretacja wartości IQ

Najwięksi geniusze w dziejach ludzkości

W latach 30-tych psy­cho­lo­go­wie posta­no­wi­li osza­co­wać IQ róż­nych histo­rycz­nych posta­ci, zarów­no sław­nych pisa­rzy, naukow­ców, arty­stów, jak i dowód­ców, takich jak Napo­le­on. Oka­za­ło się, że naj­wyż­szym ilo­ra­zem inte­li­gen­cji w histo­rii mógł poszczy­cić się Leonar­do da Vin­ci. Gdy­by w dzi­siej­szych cza­sach wyko­nał test IQ, wyszło­by mu aż 220 punk­tów! Nie­wie­le gorzej upla­so­wa­li się Leib­niz z wyni­kiem 205 punk­tów i poeta Johann Wol­fgang von Goethe z IQ rów­nym 210. W latach 90-tych pró­bo­wa­no osza­co­wać inte­li­gen­cję Alber­ta Ein­ste­ina i według naukow­ców wyno­si­ła ona oko­ło 150–160 punk­tów. Poni­żej przed­sta­wia­my subiek­tyw­ny ran­king tych sław­nych geniu­szy, połą­czo­ny z naj­wyż­szy­mi wyni­ka­mi badań IQ sław­nych ludzi współ­cze­snych.

RANKING INTELIGENCJI SŁAWNYCH LUDZI POLTIMES (część I z V)

Oczy­wi­ście ran­king jest umow­ny i subiek­tyw­ny, gdyż nikt takie­go zesta­wie­nia nie prze­pro­wa­dzał i nigdy nie prze­pro­wa­dzi. Bar­dzo wie­lu geniu­szy już nie żyje, nie o wszyst­kich wie­my – nie­któ­rzy z nich mogą żyć nawet obok nas. Powstał na pod­sta­wie wia­ry­god­nych i dość-wia­ry­god­nych źró­deł z Inter­ne­tu.

70. Muham­mad Ali – IQ=78. (Mało!). Uro­dzo­ny jako Cas­sius Mar­cel­lus Clay Junior (ur. 17 stycz­nia 1942 w Louisvil­le) – ame­ry­kań­ski bok­ser. Zdo­był zło­ty medal pod­czas Igrzysk Olim­pij­skich w Rzy­mie, póź­niej uzy­skał wiel­ką sła­wę jako bok­ser zawo­do­wy. Jako jedy­ny w histo­rii trzy­krot­nie zdo­był tytuł mistrza świa­ta wszech­wag i sku­tecz­nie bro­nił go dzie­więt­na­ście razy. Sto­czył 61 walk, wygrał 56 poje­dyn­ków (z cze­go 37 przez nokaut). Poniósł tyl­ko 5 pora­żek. W 1975 r. prze­szedł na Islam.

69. Andy War­hol – IQ=86. (1928–1987) – ame­ry­kań­ski arty­sta, jeden z głów­nych przed­sta­wi­cie­li pop-artu, zna­ny przede wszyst­kim z pro­stych i seryj­nych kom­po­zy­cji o wyso­kim kon­tra­ście kolo­ry­stycz­nym. Jego sito­dru­ki pre­zen­tu­ją np. pusz­ki Coca-Coli czy zupy pomi­do­ro­wej Camp­bell oraz przed­mio­ty z życia codzien­ne­go. Two­rzył por­tre­ty naj­więk­szych gwiazd świa­ta roz­ryw­ki: Bri­git­te Bar­dot, Mari­lyn Mon­roe, Elvi­sa Pre­sleya, Jacqu­eli­ne Ken­ne­dy Onas­sis, Mar­lo­na Bran­do, Eli­za­beth Tay­lor.

68. Ronald Reagan – IQ=105. OK. (1911–2004) – 40. pre­zy­dent USA (przez dwie kaden­cje, 1981–1989) oraz 33. guber­na­tor Kali­for­nii. Wcze­śniej był akto­rem. Lubił żar­to­wać: „Moi dro­dzy Ame­ry­ka­nie, cie­szę się że mogę wam oznaj­mić pod­pi­sa­nie dzi­siaj pra­wa zaka­zu­ją­ce­go ist­nie­nia Związ­ku Sowiec­kie­go. Pięć minut temu wyda­łem roz­kaz zbom­bar­do­wa­nia ZSRR” – żart nagra­no przed ofi­cjal­ną prze­mo­wą, pod­czas pró­by mikro­fo­nu. Zli­be­ra­li­zo­wał gospo­dar­kę USA („Reaga­no­mi­ka”).

67. Geo­r­ge Washing­ton – IQ=118. pol. Jerzy Waszyng­ton (1732–1799) – ame­ry­kań­ski gene­rał i poli­tyk, wódz naczel­ny Armii Kon­ty­nen­tal­nej (1775–1784), depu­to­wa­ny do Kon­gre­su Kon­ty­nen­tal­ne­go, pierw­szy pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych (1789–1797), mason. Uwa­ża­ny za ojca naro­du ame­ry­kań­skie­go. Głów­ne osią­gnię­cia to wzmoc­nie­nie wła­dzy fede­ral­nej mło­de­go pań­stwa, włą­cze­nie Kar­ty Praw (pierw­sze dzie­sięć Popra­wek do Kon­sty­tu­cji w 1791) oraz roz­wój gospo­dar­ki.

66. John Fit­zge­rald Ken­ne­dy – IQ=119. (1917–1963) nazy­wa­ny „JFK”, „Jack”, „Ken” – 35. pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Razem z mał­żon­ką Jacqu­eli­ne Lee Bouvier two­rzy­li naj­bar­dziej ele­ganc­ką parę tam­tych cza­sów. Sły­nął z wiel­kiej cha­ry­zmy. Kato­lik, pocho­dze­nia irlandz­kie­go. W 1962 r. osta­tecz­nie roz­wią­zał tzw. Kry­zys kubań­ski, czym naj­praw­do­po­dob­niej ura­to­wał świat przed wybu­chem III woj­ny świa­to­wej. Zgi­nął w nie­wy­ja­śnio­nym do dziś zama­chu w Dal­las (stan Tek­sas).

65. Dwi­ght Eisen­ho­wer – IQ=122. (1890–1969), pseu­do­nim „Ike” – ame­ry­kań­ski dowód­ca woj­sko­wy, gene­rał armii Uni­ted Sta­tes Army, uczest­nik II woj­ny świa­to­wej, Naczel­ny Dowód­ca Alianc­kich Eks­pe­dy­cyj­nych Sił Zbroj­nych (1943–1945). Był dowód­cą sił alianc­kich w Euro­pie Pół­noc­no-Zachod­niej. Po zwy­cię­stwie został mia­no­wa­ny dowód­cą ame­ry­kań­skich sił oku­pa­cyj­nych w Niem­czech. Dwu­krot­nie nomi­no­wa­ny, 34. pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych (1953–1961).

64. Geo­r­ge W. Bush – IQ=125. (Ur. 6 lip­ca 1946) – 43. pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych wybra­ny pomi­mo tego, że jego kon­ku­rent Al Gore uzy­skał mini­mal­nie wię­cej gło­sów wybor­ców, lecz miał mniej gło­sów elek­tor­skich. Spra­wo­wał urząd przez dwie kaden­cje – od 2001 do 2009 r. Syn 41. pre­zy­den­ta Sta­nów Zjed­no­czo­nych George’a H. W. Busha. Pod­czas jego urzę­do­wa­nia 11 wrze­śnia 2001 r. Al-Ka’ida i Osa­ma bin Laden doko­na­li czte­rech ata­ków ter­ro­ry­stycz­nych na USA.

62. Jodie Foster – IQ=132. Ali­cia Chri­stian Foster (ur. 19 listo­pa­da 1962 w Los Ange­les) – ame­ry­kań­ska aktor­ka, reży­ser­ka i pro­du­cent­ka fil­mo­wa, zdo­byw­czy­ni m.in. dwóch Osca­rów (słyn­ne „Mil­cze­nie Owiec”). Mówi płyn­nie po fran­cu­sku i nie­miec­ku. Jest absol­went­ką Uni­wer­sy­te­tu Yale (kie­ru­nek lite­ra­tu­ra, ukoń­czo­ny z wyróż­nie­niem w 1985 r.). W trak­cie stu­diów nie­zrów­no­wa­żo­ny psy­chicz­nie fan pięk­nej aktor­ki, chcąc jej zaim­po­no­wać, postrze­lił pre­zy­den­ta Ronal­da Reaga­na.

62. Nico­le Kid­man – IQ=132. (Ur. 20 czerw­ca 1967 w Hono­lu­lu) – austra­lij­ska aktor­ka i pio­sen­kar­ka uro­dzo­na w USA, lau­re­at­ka Osca­ra za rolę Vir­gi­nii Woolf w fil­mie „Godzi­ny”. „Od dziec­ka byłam wszyst­kie­go cie­ka­wa. Moja rodzi­na przy­wy­kła, że uży­wam sło­wa ‘dla­cze­go’ dwa razy czę­ściej niż inne dzie­cia­ki”. Nico­le sły­nie ze zdol­no­ści kra­so­mów­czych (jej prze­mó­wie­nia na forum ONZ, jako Amba­sa­dor­ki Dobrej Woli, cie­szą się wyjąt­ko­wą sła­wą), oczy­ta­nia i poczu­cia humo­ru.

61. Arnold Schwa­rze­neg­ger – IQ=135. (Ur. 30 lip­ca 1947 w Thal, Austria) – austriac­ko-ame­ry­kań­ski aktor, kul­tu­ry­sta i poli­tyk, guber­na­tor sta­nu Kali­for­nia w latach 2003–2011. Do histo­rii przej­dzie zapew­ne przede wszyst­kim jako Conan Bar­ba­rzyń­ca i Ter­mi­na­tor, a tak­że autor śmia­łej opi­nii, że „mał­żeń­stwa gejow­skie powin­ny być zawie­ra­ne mię­dzy męż­czy­zną a kobie­tą”. Zaczy­nał jako kul­tu­ry­sta, zdo­by­wa­jąc wie­le nagród i tytuł kul­tu­ry­sty wszech cza­sów („Mr. Eve­ry­thing”).

60. Bill Clin­ton – IQ=137. (Ur. 19 sierp­nia 1946 jako Wil­liam Jef­fer­son Bly­the III) – w latach 1993–2001 42. pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych, w latach 1976–1992 pro­ku­ra­tor gene­ral­ny i/lub guber­na­tor sta­nu Arkan­sas, bap­ty­sta, mąż Hil­la­ry Rodham Clin­ton – byłej sekre­tarz sta­nu Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Zaj­mu­je 49. miej­sce na liście 50 naj­bo­gat­szych poli­ty­ków świa­ta, spo­rzą­dzo­nej przez tygo­dnik „Ango­ra” jako posia­dacz 55 milio­nów dola­rów mająt­ku oso­bi­ste­go.

56. Hil­la­ry Clin­ton – IQ=140. (Ur. 26 paź­dzier­ni­ka 1947 w Chi­ca­go) – w latach 2009–2013 67. sekre­tarz sta­nu USA nomi­no­wa­na przez pre­zy­den­ta Barac­ka Oba­mę. W latach 2001–2009 sena­tor­ka sta­nu Nowy Jork. Jako żona 42. pre­zy­den­ta Sta­nów Zjed­no­czo­nych Bil­la Clin­to­na była pierw­szą damą w latach 1993–2001. W ame­ry­kań­skich wybo­rach pre­zy­denc­kich w 2008 roku Clin­ton była głów­ną kontr­kan­dy­dat­ką Barac­ka Oba­my w uzy­ska­niu nomi­na­cji Par­tii Demo­kra­tycz­nej.

56. Geena Davis – IQ=140. (Ur. 21 stycz­nia 1956 w sta­nie Mas­sa­chu­setts, USA) – ame­ry­kań­ska aktor­ka fil­mo­wa. Zdo­byw­czy­ni naj­waż­niej­szej nagro­dy w świe­cie fil­mu – Osca­ra, za dru­go­pla­no­wą rolę w fil­mie „Przy­pad­ko­wy tury­sta” („The Acci­den­tal Tourist”, 1988). Inne jej fil­my to: „Sok z żuka” (1988) i „Thel­ma i Louise” (1991). Aktor­stwo stu­dio­wa­ła w Bosto­nie. Ma 183 cm wzro­stu, nale­ży też do pre­sti­żo­we­go towa­rzy­stwa rekor­dzi­stów inte­lek­tu – Men­sa Inter­na­tio­nal. Mówi bie­gle po szwedz­ku.

56. Madon­na – IQ=140. Madon­na Louise Vero­ni­ca Cic­co­ne (ur. 16 sierp­nia 1958 r. w Bay City) – ame­ry­kań­ska artyst­ka, biz­ne­swo­man, czło­wiek-insty­tu­cja. U Madon­ny, tro­ska o kon­dy­cję fizycz­ną idzie w parze z dba­ło­ścią o spraw­ność inte­lek­tu­al­ną. Co naj­mniej dwie godzi­ny dzien­nie poświę­ca na lek­tu­rę. Sły­nie też z tego, że zanim poja­wi się w jakimś kra­ju, dokład­nie zapo­zna­je się z jego histo­rią. „Nie chcę wyjść na igno­rant­kę, bo sama nie lubię tej cechy u innych” – tłu­ma­czy­ła.

56. Sha­ki­ra – IQ=140. Sha­ki­ra Isa­bel Meba­rak Ripoll (ur. 2 lute­go 1977 w Bar­ra­nqu­il­li) – kolum­bij­ska artyst­ka i filan­trop, amba­sa­dor dobrej woli UNICEF. Maga­zyn For­bes upla­so­wał Sha­ki­rę na czwar­tym miej­scu wśród naj­le­piej zara­bia­ją­cych pio­sen­ka­rek w roku 2008. W lip­cu 2014 roku jako pierw­sza oso­ba na świe­cie prze­kro­czy­ła 100 milio­nów polu­bień w ser­wi­sie Face­bo­ok. Jak widzi­my, jest nie tyl­ko nie­zwy­kle inte­li­gent­na, ale i bar­dzo lubia­na na całym świe­cie.