O śmierci – biologia, filozofia i kultura. „Non omnis moriar”

Naj­waż­niej­sze jest DNA. Isto­tą życia nie jest mate­ria, ale infor­ma­cja. Ta pierw­sza przez nas tyl­ko „prze­pły­wa”. A dzię­ki infor­ma­cji gene­tycz­nej zapi­sa­nej w DNA żyje­my wiecz­nie. Mimo że nie potra­fi­my bez koń­ca odna­wiać naszych ciał na pod­sta­wie zapi­sa­ne­go w niej wzor­ca, to prze­ka­zu­je­my je następ­nym poko­le­niom.

„Non omnis moriar” – nie wszy­stek umrę. Hora­cy, Pie­śni III, 30, 6.

Śmierć (z łac. mors, exi­tus leta­lis) to stan cha­rak­te­ry­zu­ją­cy się usta­niem oznak życia spo­wo­do­wa­ny nie­od­wra­cal­nym zachwia­niem rów­no­wa­gi funk­cjo­nal­nej i zała­ma­niem wewnętrz­nej orga­ni­za­cji ustro­ju.

Nie­któ­rzy naukow­cy prze­ko­nu­ją, że pierw­szy czło­wiek, któ­ry doży­je 150 lat, już się naro­dził. Jed­nak nie war­to żyć wiecz­nie. Śmierć ma złą pra­sę. Jest nie­pro­szo­nym gościem, zawsze przy­cho­dzi za szyb­ko, nie­ocze­ki­wa­nie, jest nie­unik­nio­na i przez to prze­ra­ża­ją­ca. To nasz ostat­ni wróg – jak mówi Biblia.

Dla­cze­go ludzie potra­fią lepiej umie­rać niż żyć? Dla­te­go, że żyć trze­ba dłu­go, a umrzeć moż­na pręd­ko
– Fio­dor Dosto­jew­ski.

Jed­nak wie­lu poetów, filo­zo­fów, ewo­lu­cjo­ni­stów uwa­ża, że bar­dzo żało­wa­li­by­śmy nie­śmier­tel­no­ści. To wła­śnie świa­do­mość nie­unik­nio­ne­go upły­wu cza­su pod­no­si nas rano z łóż­ka i popy­cha do kre­atyw­no­ści. Może­my marzyć o tym, że kie­dyś ktoś wymy­śli lek na śmierć, ale bez śmier­ci wpad­nie­my w pułap­kę bez­czyn­no­ści. Zde­ge­ne­ru­je­my się men­tal­nie i bio­lo­gicz­nie jako gatu­nek.

Ale czy to wystar­cza­ją­cy powód, żeby umie­rać?

Jeśli seks, to i śmierć

- Z bio­lo­gicz­ne­go punk­tu widze­nia pro­ces sta­rze­nia się i śmierć to kon­se­kwen­cja roz­mna­ża­nia płcio­we­go – tłu­ma­czy prof. Bogu­sław Paw­łow­ski (kon­takt), kie­row­nik Kate­dry Bio­lo­gii Czło­wie­ka Uni­wer­sy­te­tu Wro­cław­skie­go. – Według wie­lu ewo­lu­cjo­ni­stów jest ono efek­tem „wyści­gu zbro­jeń” mię­dzy dłu­go żyją­cym gospo­da­rzem a jego o wie­le szyb­ciej ewo­lu­ują­cy­mi pato­ge­na­mi. Zmie­sza­ne geny i zwią­za­na z tym „moder­ni­za­cja” mecha­ni­zmów odpor­no­ści w każ­dym następ­nym poko­le­niu gospo­da­rza to dla poten­cjal­nych pato­ge­nów wyzwa­nie. Będąc zmu­sze­ni do „zaba­wy w cho­wa­ne­go”, musi­my więc robić pato­ge­nom psi­ku­sa i po pro­stu umie­rać – pod­su­mo­wu­je nauko­wiec.

Ale jak każ­de żywe stwo­rze­nie robi­my wszyst­ko, żeby prze­żyć. No i w odróż­nie­niu od innych zwie­rząt wie­my, że życie kie­dyś nam się skoń­czy. Nasze wspa­nia­łe mózgi, tak dobre w wycią­ga­niu wnio­sków i logicz­nym myśle­niu, mówią nam, że ta naj­gor­sza rzecz na świe­cie pew­ne­go dnia się zda­rzy. Żyje­my zatem w cie­niu wła­snej zagła­dy.

To nie jest łatwe. Raczej prze­ra­ża­ją­ce i cza­sa­mi zupeł­nie para­li­żu­ją­ce. Pra­cu­je­my więc bar­dzo pil­nie, żeby oszu­kać śmierć lub odsu­nąć ją w cza­sie na tyle, na ile to tyl­ko moż­li­we. Dba­my o sie­bie i roz­wi­ja­my medy­cy­nę. Nie­któ­rzy naukow­cy twier­dzą, że pierw­szy czło­wiek, któ­ry doży­je 150 lat, już się naro­dził.

A może da się pożyć jeszcze dłużej?

Od same­go poczę­cia jeste­śmy zlep­kiem mniej­szych lub więk­szych błę­dów. Mało kto wie, jak wie­le zarod­ków nie prze­cho­dzi pierw­szej selek­cji i nie prze­ży­wa. W koń­cu któ­re­muś się uda, bo „sys­tem kon­tro­li” docho­dzi do wnio­sku, że ten mate­riał gene­tycz­ny dobrze roku­je na przy­szłość. I czy­jaś dro­ga się roz­po­czy­na.

Umrze­my, i to czy­ni z nas szczę­ścia­rzy. Więk­szość ludzi nigdy nie umrze, ponie­waż nigdy się nie naro­dzi. Ludzi, któ­rzy poten­cjal­nie mogli­by teraz być na moim miej­scu, ale w rze­czy­wi­sto­ści nigdy nie przyj­dą na ten świat, jest zapew­ne wię­cej niż zia­ren pia­sku na pusty­ni. Wśród owych nie­na­ro­dzo­nych duchów są z pew­no­ścią poeci więk­si od Keat­sa i ucze­ni więk­si od New­to­na. Wie­my to, ponie­waż licz­ba moż­li­wych sekwen­cji ludz­kie­go DNA znacz­nie prze­wyż­sza licz­bę ludzi rze­czy­wi­ście żyją­cych. Świat jest nie­spra­wie­dli­wy, ale cóż, to wła­śnie myśmy się na nim zna­leź­li, ty i ja, cał­kiem zwy­czaj­nie. Nale­ży­my do nie­licz­nych, któ­rzy na tej lote­rii naro­dzin tra­fi­li szczę­śli­wy los. Jak moż­na w tej sytu­acji mieć czel­ność skom­leć na myśl o nie­uchron­nym powro­cie do sta­nu, z któ­re­go tak wie­lu nigdy nie mia­ło szan­sy wyjść? – mówi słyn­ny i kon­tro­wer­syj­ny bry­tyj­ski nauko­wiec oraz publi­cy­sta Richard Daw­kins.

Ale jego (albo jej) dal­sze życie jest bez­u­stan­nym kom­pen­so­wa­niem błę­dów gene­tycz­nych. Na szczę­ście, jeśli coś się zepsu­je i nie moż­na tego napra­wić, to pra­wie zawsze moż­na taki błąd obejść. Zazwy­czaj gen ma dwie kopie. Kie­dy jed­na prze­sta­je dzia­łać, to jej funk­cje czę­sto sku­tecz­nie może prze­jąć dru­ga. Cza­sa­mi da się nawet obejść cały popsu­ty szlak i zastą­pić go innym.

Nie­ste­ty, ten mar­gi­nes błę­dów wcze­śniej czy póź­niej się koń­czy. Orga­nizm już nie jest w sta­nie kom­pen­so­wać codzien­nych strat. Bra­ku­je mu ener­gii na wal­kę z infek­cja­mi, sta­le roz­wi­ja­ją­cy­mi się komór­ka­mi nowo­two­ro­wy­mi (każ­dy z nas ma takie komór­ki, ale albo same się „wykań­cza­ją”, albo wychwy­tu­je je nasz układ odpor­no­ścio­wy).

Dla­te­go nie da się w nie­skoń­czo­ność wydłu­żać ludz­kie­go życia. Musia­ły­by się zmie­niać zasa­dy, na jakich ist­nie­je­my, np. powin­ni­śmy prze­stać roz­mna­żać się płcio­wo, a zacząć pącz­ko­wać. Orga­ni­zmy opar­te na roz­mna­ża­niu bez­pł­cio­wym są nie­mal wiecz­ne. Ale za to nie upra­wia­ją sek­su 😉

- Wyobraź­my sobie zresz­tą, że czło­wiek żyje wiecz­nie. Jak szyb­ko wzro­sła­by licz­ba nas wszyst­kich? Czy sens mia­ła­by potem sil­na rywa­li­za­cja o ogra­ni­czo­ne zaso­by śro­do­wi­ska mię­dzy pra­pra­pra­pra­dziad­kiem i set­ka­mi jego pra­pra­pra­praw­nu­ków? Kata­stro­fa eko­lo­gicz­na była­by nie­unik­nio­na – uwa­ża prof. Paw­łow­ski.

Gro­bo­wiec Tutan­cha­mo­na – to obok Jezu­sa na Krzy­żu naj­słyn­niej­sze sacrum śmier­ci. Jest miej­scem spo­czyn­ku Tutan­cha­mo­na, fara­ona z XVIII dyna­stii rzą­dzą­ce­go sta­ro­żyt­nym Egip­tem w latach 1333–1323 p.n.e. Znaj­du­je się w egip­skim Luk­so­rze. Odkry­ty został przez bry­tyj­skie­go arche­olo­ga Howar­da Car­te­ra i egip­to­lo­ga, lor­da Geo­r­ga Car­nar­vo­na w 1922 roku. Był to jedy­ny odna­le­zio­ny nie­splą­dro­wa­ny gro­bo­wiec fara­ona z zacho­wa­nym boga­tym wypo­sa­że­niem i zawie­rał jedy­ną zacho­wa­ną mumię w Doli­nie Kró­lów – stąd jego odkry­cie sta­ło się sen­sa­cją medial­ną i nauko­wą.

Śmiertelność popłaca

Na szczę­ście, choć śmier­ci nie uda nam się poko­nać, jeśli mamy pozo­stać ludź­mi, to sta­li­śmy się nie­śmier­tel­ni ina­czej. Upo­rczy­we pra­gnie­nie jej oszu­ka­nia naro­dzi­ło naj­więk­sze osią­gnię­cia ludz­ko­ści.

Rol­nic­two dało nam jedze­nie, któ­re­go potrze­bo­wa­li­śmy, żeby prze­żyć. Ubra­nia i domy dają nam cie­pło i schro­nie­nie, żeby­śmy prze­ży­li. Broń pozwa­la nam polo­wać i bro­nić się, żeby­śmy prze­ży­li. Medy­cy­na leczy rany i cho­ro­by w tym samym celu – chce­my żyć!

Więk­szość wyna­laz­ków mate­rial­nych, któ­re stwo­rzy­ły ludz­ką cywi­li­za­cję, ma odsu­nąć od nas moment śmier­ci. Nauka tak­że była napę­dza­na przez strach przed śmier­cią, choć tak­że przez zwy­kłą cie­ka­wość. Fran­cis Bacon, wybit­ny angiel­ski filo­zof i współ­twór­ca empi­ry­zmu, opi­sy­wał prze­dłu­że­nie ludz­kie­go życia jako „naj­waż­niej­szy cel do osią­gnię­cia”. Zwróć­my uwa­gę, że dziś, gdy śred­nia życia się wydłu­ża, coraz wię­cej mówi się o jego jako­ści. Bacon poświę­cił wła­sne życie, pła­cąc zapa­le­niem płuc, kie­dy pro­wa­dził doświad­cze­nia z krio­kon­ser­wa­cją – pró­bo­wał zamro­zić i roz­mro­zić bez uszczerb­ku dla zdro­wia kur­cza­ki.

Wyna­leź­li­śmy też kul­tu­rę. Wie­lu myśli­cie­li – od Geo­r­ga Hegla po Mar­ti­na Heideg­ge­ra – suge­ro­wa­ło, że celem kul­tu­ry było prze­ko­na­nie nas, że mimo iż nasze cia­ła odej­dą, to wciąż pozo­sta­nie­my żywi – zosta­wi­my po sobie ślad.

Jed­nym z uczo­nych wypo­wia­da­ją­cych się w tym duchu był antro­po­log Ernest Bec­ker, któ­re­go książ­ka z 1973 r. zaty­tu­ło­wa­na „The Denial of Death” („Odrzu­ce­nie śmier­ci”) zdo­by­ła nagro­dę Pulit­ze­ra (swo­ją dro­gą, dwa mie­sią­ce po jego śmier­ci).

Bec­ker pisał: „Czło­wiek jest roz­dar­ty na dwo­je: zda­je sobie spra­wę z wła­snej wyjąt­ko­wo­ści, maje­sta­tycz­nie góru­je nad resz­tą przy­ro­dy, a jed­nak na koniec wra­ca tam, pod zie­mię, gdzie śle­py, nie­my, gni­je i zni­ka na wie­ki”.

A tak­że: „Pró­by pogo­dze­nia się ze śmier­cią to głów­ny motor ludz­kich dzia­łań prze­waż­nie zmie­rza­ją­cych do unik­nię­cia śmier­ci, do jej prze­zwy­cię­że­nia, do zaprze­cze­nia w taki czy inny spo­sób, że jest osta­tecz­nym prze­zna­cze­niem czło­wie­ka”.

Źródło wszelkiego zła?

Udo­wad­nia­ją to Jeff Gre­en­berg (kon­takt) z Uni­wer­sy­te­tu Ari­zo­na, Shel­don Solo­mon (kon­takt) ze Skid­mo­re Col­le­ge w Nowym Jor­ku oraz Tom Pysz­czyn­ski (kon­takt) z Uni­wer­sy­te­tu Kolo­ra­do, sław­ni dzię­ki opra­co­wa­niu „Teo­rii opa­no­wa­nia trwo­gi”, TMT (zakła­da­ją­cej, że pod­sta­wo­wym źró­dłem ludz­kiej moty­wa­cji i nie­któ­rych prze­ko­nań jest doświad­cza­nie trwo­gi, będą­cej efek­tem świa­do­mo­ści nie­unik­nio­nej śmier­ci. Instynk­tow­ne pra­gnie­nie dal­sze­go życia wraz ze świa­do­mo­ścią nie­uchron­nej śmier­ci wyzwa­la egzy­sten­cjal­ny lęk).

Weź­my wia­rę w to, że po śmier­ci jest coś jesz­cze. Jeśli reli­gie napraw­dę dają nam egzy­sten­cjal­ne pocie­sze­nie, to według naukow­ców, kie­dy nad­cho­dzi śmierć, powin­no dojść do mie­rzal­ne­go wzro­stu reli­gij­no­ści.

To wła­śnie odkry­li. W jed­nym bada­niu popro­si­li gru­pę chrze­ści­jań­skich stu­den­tów, by oce­ni­li oso­bo­wo­ści dwoj­ga ludzi. Byli oni do sie­bie bar­dzo podob­ni – z wyjąt­kiem tego, że jeden był chrze­ści­ja­ni­nem, a dru­gi żydem. Stu­den­ci obu wyznań w gru­pie kon­tro­l­nej oce­nia­li tę dwój­kę rów­nie przy­chyl­nie. Ale ci, któ­rych wcze­śniej popro­szo­no o wypeł­nie­nie testu zawie­ra­ją­ce­go pyta­nia doty­czą­ce ich sto­sun­ku do śmier­ci (w ten spo­sób sub­tel­nie przy­po­mnia­no im o ich śmier­tel­no­ści), mie­li lep­sze zda­nie o swo­im współ­wy­znaw­cy.

Ale nie cho­dzi tyl­ko o reli­gię. W ponad 400 bada­niach psy­cho­lo­dzy wyka­za­li, że nie­mal każ­dy aspekt nasze­go życia napę­dza­ny jest lękiem przed śmier­cią. Nacjo­na­lizm np. pozwa­la nam być czę­ścią gru­py. Bada­nia Hol­ly McGre­gor na Uni­wer­sy­te­cie Ari­zo­ny poka­za­ły z kolei, że stu­den­ci zachę­ce­ni do myśle­nia o śmier­ci nie tyl­ko nie zga­dza­li się z tymi, któ­rzy mie­li inne posta­wy życio­we, ale byli też goto­wi do uży­cia wobec nich prze­mo­cy.

To wspar­ło nie­we­so­łą kon­sta­ta­cję Bec­ke­ra, że nega­cja śmier­ci jest nie tyl­ko źró­dłem naszych osią­gnięć, ale tak­że wszel­kie­go zła. Powo­du­je powsta­nie podzia­łów, wzbu­dza uprze­dze­nia i agre­sję oraz zwięk­sza popar­cie dla wojen i ter­ro­ry­zmu.

Bóg nie żyje! (Gott ist tot!)
– Fry­de­ryk Nie­tz­sche, „Wie­dza rado­sna” i „Tako rze­cze Zara­tu­stra”.

Z tymi sło­wa­mi filo­zo­fa wią­że się popu­lar­na aneg­do­ta – jest rok 1882, Nie­tz­sche woła: „Bóg nie żyje!”. Mamy rok 1900, Bóg oznaj­mia: „Nie­tz­sche nie żyje”.

Co tak naprawdę ma znaczenie

Już 2 tysią­ce lat temu Sokra­tes prze­ko­ny­wał, że wie­le z tego, co robią męż­czyź­ni, może być rozu­mia­ne jako roz­pacz­li­wy wysi­łek osią­gnię­cia nie­śmier­tel­no­ści. Kobie­ty mogą obrać inną dro­gę – sku­pić się na dzie­ciach.

Bać się śmier­ci, o szla­chet­ni, jest tym samym co mieć się za mądre­go nim nie będąc; gdyż jest to mnie­mać, że się wie to, cze­go się nie wie. Nikt nie wie, czy śmierć nie oka­że się naj­więk­szym bło­go­sła­wień­stwem dla ludz­kiej isto­ty, a jed­nak ludzie boją się jej, jak gdy­by posia­da­li nie­zbi­tą pew­ność, że jest naj­więk­szym z nie­szczęść – Sokra­tes.

Kil­ka badań poka­zu­je, że miał rację, uwa­ża­jąc zało­że­nie rodzi­ny za stra­te­gię „zarzą­dza­nia stra­chem”. Jed­no z nich poka­za­ło, że nie­miec­cy ochot­ni­cy prze­ja­wia­li więk­szą chęć posia­da­nia dzie­ci, gdy przy­po­mnia­no im o ich śmier­tel­no­ści. Inne, że chiń­scy uczest­ni­cy w podob­nej sytu­acji czę­ściej sprze­ci­wia­li się przy­ję­tej w ich kra­ju „poli­ty­ce jed­ne­go dziec­ka”.

- Cho­ciaż śmierć wyda­je nam się koń­cem, musi­my pamię­tać, że isto­tą orga­ni­zmu nie jest wca­le mate­ria, bo ta prze­cież przez nas „prze­pły­wa”, ale infor­ma­cja gene­tycz­na – pod­kre­śla prof. Paw­łow­ski. – Pozo­sta­wia­jąc zatem potom­stwo, prze­ka­zu­je­my mu tę infor­ma­cję (cho­ciaż w czę­ści i w róż­nych kom­bi­na­cjach) w genach i tak „infor­ma­cyj­nie” żyje­my wiecz­nie. Prze­ka­zu­je­my ją zresz­tą też przez dzie­ci naszych krew­nych, któ­rzy mają też część naszych genów. Czyż to nie zaska­ku­ją­ce, jak cza­sa­mi podob­ny, i to pod wie­lo­ma wzglę­da­mi, może być syn do ojca?

Zło naj­strasz­liw­sze, śmierć, zupeł­nie nas nie doty­ka, ponie­waż póki my jeste­śmy, nie ma śmier­ci, a kie­dy jest śmierć, nie ma nas
– Epi­kur.

Publi­ka­cja Ken­ne­tha Vaila (kon­takt) z Uni­wer­sy­te­tu Mis­so­uri poka­zu­je też inne dobre stro­ny śmier­tel­no­ści – myśląc o niej, ludzie nie tyl­ko sta­ją się bar­dziej agre­syw­ni w obro­nie swo­ich war­to­ści, ale też sta­ra­ją się prze­my­śleć to, co napraw­dę ma zna­cze­nie.

Im bar­dziej aktyw­nie myśli­my o wła­snym koń­cu, tym bar­dziej odrzu­ca­my bogac­two czy sła­wę i sku­pia­my się na roz­wo­ju oso­bi­stym lub pod­trzy­my­wa­niu związ­ków z inny­mi ludź­mi.

Czło­wiek jest napraw­dę kró­lem dzi­kich bestii, gdyż jego bru­tal­ność prze­wyż­sza ich bru­tal­ność. Żyje­my ze śmier­ci innych. Jeste­śmy cmen­ta­rzy­ska­mi! – Leonar­do da Vin­ci.

- No i gdy­by­śmy mie­li żyć wiecz­nie, to co z tymi, któ­rzy twier­dzą, że zmar­no­wa­li sobie życie? Czy chce­my ich ska­zać na nie­śmier­tel­ną trau­mę sta­łe­go jego nie­wy­ko­rzy­sty­wa­nia? – żar­tu­je (ale tyl­ko tro­chę) prof. Paw­łow­ski.

Śpiesz­my się kochać ludzi tak szyb­ko odcho­dzą – ks. Jan Twar­dow­ski.

Mar­git Kos­so­budz­ka, NewScientist.com