O śmierci – biologia, filozofia i kultura. „Non omnis moriar”

Naj­waż­niej­sze jest DNA. Isto­tą życia nie jest mate­ria, ale infor­ma­cja. Ta pierw­sza przez nas tyl­ko „prze­pły­wa”. A dzię­ki infor­ma­cji gene­tycz­nej zapi­sa­nej w DNA żyje­my wiecz­nie. Mimo że nie potra­fi­my bez koń­ca odna­wiać naszych ciał na pod­sta­wie zapi­sa­ne­go w niej wzor­ca, to prze­ka­zu­je­my je następ­nym poko­le­niom. „Non omnis moriar” – nie wszy­stek umrę.

Śmierć (z łac. mors, exi­tus leta­lis) to stan cha­rak­te­ry­zu­ją­cy się usta­niem oznak życia spo­wo­do­wa­ny nie­od­wra­cal­nym zachwia­niem rów­no­wa­gi funk­cjo­nal­nej i zała­ma­niem wewnętrz­nej orga­ni­za­cji ustro­ju.

Nie­któ­rzy naukow­cy prze­ko­nu­ją, że pierw­szy czło­wiek, któ­ry doży­je 150 lat, już się naro­dził. Jed­nak nie war­to żyć wiecz­nie. Śmierć ma złą pra­sę. Jest nie­pro­szo­nym gościem, zawsze przy­cho­dzi za szyb­ko, nie­ocze­ki­wa­nie, jest nie­unik­nio­na i przez to prze­ra­ża­ją­ca. To nasz ostat­ni wróg – jak mówi Biblia.

Dla­cze­go ludzie potra­fią lepiej umie­rać niż żyć? Dla­te­go, że żyć trze­ba dłu­go, a umrzeć moż­na pręd­ko
– Fio­dor Dosto­jew­ski.

Jed­nak wie­lu poetów, filo­zo­fów, ewo­lu­cjo­ni­stów uwa­ża, że bar­dzo żało­wa­li­by­śmy nie­śmier­tel­no­ści. To wła­śnie świa­do­mość nie­unik­nio­ne­go upły­wu cza­su pod­no­si nas rano z łóż­ka i popy­cha do kre­atyw­no­ści. Może­my marzyć o tym, że kie­dyś ktoś wymy­śli lek na śmierć, ale bez śmier­ci wpad­nie­my w pułap­kę bez­czyn­no­ści. Zde­ge­ne­ru­je­my się men­tal­nie i bio­lo­gicz­nie jako gatu­nek.

Ale czy to wystar­cza­ją­cy powód, żeby umie­rać?

Jeśli seks, to i śmierć

- Z bio­lo­gicz­ne­go punk­tu widze­nia pro­ces sta­rze­nia się i śmierć to kon­se­kwen­cja roz­mna­ża­nia płcio­we­go – tłu­ma­czy prof. Bogu­sław Paw­łow­ski, kie­row­nik Kate­dry Bio­lo­gii Czło­wie­ka Uni­wer­sy­te­tu Wro­cław­skie­go. – Według wie­lu ewo­lu­cjo­ni­stów jest ono efek­tem wyści­gu zbro­jeń mię­dzy dłu­go żyją­cym gospo­da­rzem a jego o wie­le szyb­ciej ewo­lu­ują­cy­mi pato­ge­na­mi. Zmie­sza­ne geny i zwią­za­na z tym „moder­ni­za­cja” mecha­ni­zmów odpor­no­ści w każ­dym następ­nym poko­le­niu gospo­da­rza to dla poten­cjal­nych pato­ge­nów wyzwa­nie. Będąc zmu­sze­ni do „zaba­wy w cho­wa­ne­go”, musi­my więc robić pato­ge­nom psi­ku­sa i po pro­stu umie­rać – pod­su­mo­wu­je nauko­wiec.

Ale jak każ­de żywe stwo­rze­nie robi­my wszyst­ko, żeby prze­żyć. No i w odróż­nie­niu od innych zwie­rząt wie­my, że życie kie­dyś nam się skoń­czy. Nasze wspa­nia­łe mózgi, tak dobre w wycią­ga­niu wnio­sków i logicz­nym myśle­niu, mówią nam, że ta naj­gor­sza rzecz na świe­cie pew­ne­go dnia się zda­rzy. Żyje­my zatem w cie­niu wła­snej zagła­dy.

To nie jest łatwe. Raczej prze­ra­ża­ją­ce i cza­sa­mi zupeł­nie para­li­żu­ją­ce. Pra­cu­je­my więc bar­dzo pil­nie, żeby oszu­kać śmierć lub odsu­nąć ją w cza­sie na tyle, na ile to tyl­ko moż­li­we. Dba­my o sie­bie i roz­wi­ja­my medy­cy­nę. Nie­któ­rzy naukow­cy twier­dzą, że pierw­szy czło­wiek, któ­ry doży­je 150 lat, już się naro­dził.

A może da się pożyć jeszcze dłużej?

Od same­go poczę­cia jeste­śmy zlep­kiem mniej­szych lub więk­szych błę­dów. Mało kto wie, jak wie­le zarod­ków nie prze­cho­dzi pierw­szej selek­cji i nie prze­ży­wa. W koń­cu któ­re­muś się uda, bo „sys­tem kon­tro­li” docho­dzi do wnio­sku, że ten mate­riał gene­tycz­ny dobrze roku­je na przy­szłość. I czy­jaś dro­ga się roz­po­czy­na.

Umrze­my, i to czy­ni z nas szczę­ścia­rzy. Więk­szość ludzi nigdy nie umrze, ponie­waż nigdy się nie naro­dzi. Ludzi, któ­rzy poten­cjal­nie mogli­by teraz być na moim miej­scu, ale w rze­czy­wi­sto­ści nigdy nie przyj­dą na ten świat, jest zapew­ne wię­cej niż zia­ren pia­sku na pusty­ni. Wśród owych nie­na­ro­dzo­nych duchów są z pew­no­ścią poeci więk­si od Keat­sa i ucze­ni więk­si od New­to­na. Wie­my to, ponie­waż licz­ba moż­li­wych sekwen­cji ludz­kie­go DNA znacz­nie prze­wyż­sza licz­bę ludzi rze­czy­wi­ście żyją­cych. Świat jest nie­spra­wie­dli­wy, ale cóż, to wła­śnie myśmy się na nim zna­leź­li, ty i ja, cał­kiem zwy­czaj­nie. Nale­ży­my do nie­licz­nych, któ­rzy na tej lote­rii naro­dzin tra­fi­li szczę­śli­wy los. Jak moż­na w tej sytu­acji mieć czel­ność skom­leć na myśl o nie­uchron­nym powro­cie do sta­nu, z któ­re­go tak wie­lu nigdy nie mia­ło szan­sy wyjść? – Richard Daw­kins.

Ale jego albo jej dal­sze życie jest bez­u­stan­nym kom­pen­so­wa­niem błę­dów gene­tycz­nych. Na szczę­ście, jeśli coś się zepsu­je i nie moż­na tego napra­wić, to pra­wie zawsze moż­na taki błąd obejść. Zazwy­czaj gen ma dwie kopie. Kie­dy jed­na prze­sta­je dzia­łać, to jej funk­cje czę­sto sku­tecz­nie może prze­jąć dru­ga. Cza­sa­mi da się nawet obejść cały popsu­ty szlak i zastą­pić go innym.

Nie­ste­ty, ten mar­gi­nes błę­dów wcze­śniej czy póź­niej się koń­czy. Orga­nizm już nie jest w sta­nie kom­pen­so­wać codzien­nych strat. Bra­ku­je mu ener­gii na wal­kę z infek­cja­mi, sta­le roz­wi­ja­ją­cy­mi się komór­ka­mi nowo­two­ro­wy­mi (każ­dy z nas ma takie komór­ki, ale albo same się „wykań­cza­ją”, albo wychwy­tu­je je nasz układ odpor­no­ścio­wy).

Dla­te­go nie da się w nie­skoń­czo­ność wydłu­żać ludz­kie­go życia. Musia­ły­by się zmie­niać zasa­dy, na jakich ist­nie­je­my, np. powin­ni­śmy prze­stać roz­mna­żać się płcio­wo, a zacząć pącz­ko­wać. Orga­ni­zmy opar­te na roz­mna­ża­niu bez­pł­cio­wym są nie­mal wiecz­ne. Ale za to nie upra­wia­ją sek­su.

- Wyobraź­my sobie zresz­tą, że czło­wiek żyje wiecz­nie. Jak szyb­ko wzro­sła­by licz­ba nas wszyst­kich? Czy sens mia­ła­by potem sil­na rywa­li­za­cja o ogra­ni­czo­ne zaso­by śro­do­wi­ska mię­dzy pra­pra­pra­pra­dziad­kiem i set­ka­mi jego pra­pra­pra­praw­nu­ków? Kata­stro­fa eko­lo­gicz­na była­by nie­unik­nio­na – uwa­ża prof. Paw­łow­ski.