Polityk to Narcyz i Makiawelista – prof. Krystyna Skarżyńska

Jacek Żakow­ski: – Czy poli­ty­cy są inni od ogółu?

Prof. Kry­sty­na Skar­żyń­ska: – Są bar­dziej indy­wi­du­ali­stycz­ni niż prze­cięt­ni ludzie. Do poli­ty­ki idzie czło­wiek, któ­ry ma napęd i chęć bycia w cen­trum zda­rzeń. Albo chce coś waż­ne­go zro­bić i wie­rzy, że mu się to uda.

To jest odwa­ga? Nar­cyzm? Pycha? Egotyzm?

Jakie­goś rodza­ju ego­tyzm, dąże­nie do zazna­cze­nia swo­jej obec­no­ści. Poli­ty­cy są bar­dziej niż inni nasta­wie­ni na wła­sne doko­na­nia, na wyróż­nie­nie się i na wła­dzę. A to są potrze­by, któ­rych my, Pola­cy, nie ceni­my zbyt wyso­ko. Bar­dziej – przy­naj­mniej w dekla­ra­cjach – ceni­my war­to­ści wspólnotowe.

To by tłu­ma­czy­ło per­ma­nent­ne napię­cie mię­dzy pol­ską poli­ty­ką – bez wzglę­du na to, kto aku­rat rzą­dzi – kon­se­kwent­nie for­su­ją­cą roz­wią­za­nia odwo­łu­ją­ce się do indy­wi­du­ali­zmu i oso­bi­stej zapo­bie­gli­wo­ści, a opi­nią publicz­ną, któ­ra się rów­nie kon­se­kwent­nie takim roz­wią­za­niom sprzeciwia.

To napię­cie ist­nie­je w każ­dej demo­kra­cji. Ale w bar­dziej indy­wi­du­ali­stycz­nych kul­tu­rach jest mniej­sze. U nas poli­ty­cy róż­nią się od ogó­łu bar­dziej, niż w więk­szo­ści indy­wi­du­ali­stycz­nych społeczeństw.

Na wyróż­nia­nie się i na doko­na­nia ponad­prze­cięt­nie nasta­wie­ni są nie tyl­ko poli­ty­cy. Tak­że arty­ści, biz­nes­me­ni, naukow­cy, dzien­ni­ka­rze, sportowcy…

Te gru­py wie­le ze sobą łączy i wyróż­nia na tle spo­łe­czeń­stwa. Inni zwy­kle wolą scho­wać się w sza­rym tłu­mie i reali­zo­wać swo­je pry­wat­ne szczęście.

Ryszard Kapu­ściń­ski przy­po­mi­nał powie­dze­nie: tisze jedziesz – dal­sze budziesz [ciszej jedziesz – dalej zajedziesz].

Ale tak cicho nie żył. To poka­zu­je, że są ludzie, dla któ­rych samo­re­ali­za­cja jest war­to­ścią naczel­ną, nawet gdy wie­dzą, że koli­du­je ona z bezpieczeństwem.

Samo­bój­czy narcyzm?

U arty­stów – raczej impe­ra­tyw eks­pre­sji. Ale wśród poli­ty­ków nar­cyzm też jest posta­wą nad­re­pre­zen­to­wa­ną. To skła­nia do nie­chę­ci wobec poli­ty­ków. Czu­je­my, że są bar­dziej akto­ra­mi niż urzęd­ni­ka­mi. Wśród grup dążą­cych do samo­re­ali­za­cji poprzez wyróż­nie­nie się z tłu­mu poli­ty­cy są naj­bar­dziej nielubiani.

Czu­je­my, że ego­cen­trycz­ny poli­tyk samo­re­ali­zu­je się naszym kosz­tem, więc jest nie­bez­piecz­ny. W pol­skiej men­tal­no­ści trwa ide­ał poli­ty­ka, któ­ry jest spo­łecz­ni­kiem. Chy­ba cią­gle myśli­my, że dobry poli­tyk jest altru­istą. Ma słu­żyć innym, a nie czer­pać z tego oso­bi­stych korzy­ści. Takie ocze­ki­wa­nie jest psy­cho­lo­gicz­nie nie­re­ali­stycz­ne. Ludzie zwy­kle dzia­ła­ją tak, by mak­sy­ma­li­zo­wać wła­sne satysfakcje.

Myśli pani, że pęk­nię­cie mię­dzy ogó­łem a poli­ty­ka­mi wyni­ka z naszych fał­szy­wych oczekiwań?

W dużym stop­niu. Ale z dru­giej stro­ny dla wie­lu poli­ty­ków spo­łe­czeń­stwo mogło­by nie ist­nieć. Nie obcho­dzą ich nasze ocze­ki­wa­nia. Zamiast repre­zen­to­wać wybor­ców, kon­cen­tru­ją się na oso­bi­stych czy par­tyj­nych inte­re­sach. Atro­fia idei repre­zen­ta­cji widocz­na była już w Sej­mie kon­trak­to­wym (1989–91). Wie­lu posłów szyb­ko zapo­mnia­ło, że zosta­li wybra­ni, by repre­zen­to­wać wybor­ców. Tak­że dziś legi­ty­ma­cję do spra­wo­wa­nia wła­dzy wie­lu poli­ty­ków widzi raczej w zasłu­gach z prze­szło­ści niż w obo­wiąz­kach wobec wybor­ców. Po wybo­rach ocze­ki­wa­nia i inte­re­sy ludzi prze­sta­ją ich interesować.

Ależ oni nie odry­wa­ją wzro­ku od sondaży.

Widzi pan – cią­gle mówi­my: oni.

Bo oni nada­li poli­ty­ce for­mu­łę, w któ­rą pani ani ja nigdy nie wejdziemy.

Ale nie odrzu­cam niko­go tyl­ko dla­te­go, że jest poli­ty­kiem. Lubię, kie­dy komuś chce się zro­bić coś nadzwyczajnego.

A kon­kret­nie nad­zwy­czaj­nie się samorealizować.

W poli­ty­ce moż­na się świet­nie samo­re­ali­zo­wać ku pożyt­ko­wi ogółu.

Więk­szość Pola­ków nie ma chy­ba wra­że­nia, że nasza kla­sa poli­tycz­na samo­re­ali­zu­je się ku ogól­ne­mu pożyt­ko­wi. Nie­chęć do poli­ty­ków sta­ła się jed­nym z głów­nych pro­ble­mów pol­skiej poli­ty­ki. Gdy dziec­ko mówi rodzi­com, że chce być poli­ty­kiem, to pada pyta­nie: dla­cze­go nie znaj­dziesz jakiejś uczci­wej pracy?

Czy­li znów mamy nega­tyw­ną selek­cję jak w cza­sach PRL. Za mało jest poli­ty­ków, któ­rzy odnie­śli suk­ces poza poli­ty­ką. A tacy są potrzeb­ni, bo mogą swo­bod­niej dzia­łać, mając dokąd wró­cić, jeśli odrzu­cą ich wybor­cy albo koledzy.

Ta nega­tyw­na selek­cja odtwa­rza się w mecha­ni­zmie inne­go ustro­ju. Obie­go­wa teza mówi, że poli­ty­cy stwo­rzy­li rodzaj pato­lo­gicz­nej rodzi­ny powią­za­nej bar­dzo sil­ną i bar­dzo nega­tyw­ną wię­zią. Skąd to się wzięło?

Pró­bu­ję to zro­zu­mieć, odwo­łu­jąc się do pra­wi­dło­wo­ści spo­łecz­nej per­cep­cji i róż­nic oso­bo­wo­ścio­wych. Po pierw­sze, widzi­my poli­ty­ków jako odręb­ną kastę. Dla nas to są wła­śnie oni. A każ­da ostra kate­go­ry­za­cja powo­du­je, że gru­pie zewnętrz­nej przy­pi­su­je­my wię­cej zła niż dobra. My jeste­śmy oczy­wi­ście lep­si. My nigdy tak się nie kłó­ci­my jak oni. Nie kła­mie­my jak oni, nie wal­czy­my na śmierć i życie jak oni.

„Nar­cyz” zapa­trzo­ny we wła­sne odbi­cie w spo­koj­nym lustrze wody – obraz nama­lo­wa­ny w latach 1598–99 przez Miche­lan­ge­lo Meri­si da Cara­vag­gio (znaj­du­je się w zbio­rach Gal­le­ria Nazio­na­le d’Ar­te Anti­ca w Rzymie).

Cho­dzi tyl­ko o to, że onych oce­nia­my suro­wiej niż naszych?

To jest waż­ny czyn­nik. Ale w tym przy­pad­ku oni – śred­nio bio­rąc – mają jed­nak pew­ną spe­cy­fi­kę. Poli­ty­ka jest szcze­gól­nie atrak­cyj­na dla osób, któ­re chcą sła­wy, uzna­nia ich nad­zwy­czaj­no­ści, wyka­za­nia swo­jej prze­wa­gi. Pozwa­la być w cen­trum uwa­gi, poka­zy­wać siłę, wła­dzę, mądrość, więc szcze­gól­nie przy­cią­ga oso­bo­wo­ści nar­cy­stycz­ne. Bada­nia pro­wa­dzo­ne w kil­ku euro­pej­skich demo­kra­cjach wykry­ły wśród poli­ty­ków (zwłasz­cza star­sze­go i śred­nie­go poko­le­nia) nad­re­pre­zen­ta­cję jedy­na­ków i osób pier­wo­rod­nych. A wia­do­mo, że są to oso­by o sil­nie roz­wi­nię­tej potrze­bie eks­pre­sji wła­sne­go ja, wyróż­nia­nia się i osią­gnięć. Jako dzie­ci są oczkiem w gło­wie rodzi­ców, któ­rzy pokła­da­ją w nich wiel­kie nadzie­je i inwe­stu­ją wię­cej niż w inne dzie­ci. To sprzy­ja powsta­wa­niu oso­bo­wo­ści nar­cy­stycz­nej. Ale nar­cyzm może też być skut­kiem wycho­wa­nia nazbyt suro­we­go, nie­do­sta­tecz­ne­go oka­zy­wa­nia uczuć, nie­do­ce­nia­nia czy odrzu­ce­nia emo­cjo­nal­ne­go dziec­ka przez rodzi­ców. „Sko­ro nikt mnie nie kocha – muszę sam sie­bie doce­nić i poka­zać świa­tu, ile napraw­dę jestem wart”. Tak czy ina­czej, oso­by nar­cy­stycz­ne są w poli­ty­ce nad­re­pre­zen­to­wa­ne. A to może być groźne.

Dla­cze­go?

Bo z nar­cy­zmem wią­że się spe­cy­ficz­ny spo­sób poszu­ki­wa­nia uzna­nia i pozy­cji w świe­cie. Nar­cyz aktyw­nie wyprze­dza innych, czy­li zamiast koope­ro­wać czy zdo­by­wać sym­pa­tię, ostro rywa­li­zu­je na nie­mal każ­dym polu. Musi być lep­szy i musi to oka­zać. Życie spo­łecz­ne ma dla nie­go postać gry z jed­nym tyl­ko zwy­cięz­cą. Cią­gle musi wal­czyć i lubi to. Poli­ty­kę widzi jako grę o sumie zero­wej: jeże­li on ma wygrać, ktoś inny musi stra­cić. Uzgad­nia­nie sta­no­wisk, kom­pro­mis, nego­cja­cje, przy­ja­zne kon­tak­ty z poli­tycz­ny­mi prze­ciw­ni­ka­mi mu nie odpo­wia­da­ją. Jeże­li więc chce­my, by poli­ty­ka była arty­ku­la­cją i uzgad­nia­niem inte­re­sów róż­nych grup spo­łecz­nych albo płasz­czy­zną reali­za­cji jakichś wspól­nych zamie­rzeń – a nie are­ną bez­u­stan­nej wal­ki – nie powin­ni­śmy gło­so­wać na nar­cy­zów. War­to przed wybo­ra­mi przyj­rzeć się kan­dy­da­tom pod tym kątem.

Pro­po­nu­je pani lustra­cję jedy­na­ków i synów pierworodnych.

Córek też. Ale nie tyl­ko jedy­na­cy sta­ją się nar­cy­za­mi i nie każ­dy jedy­nak musi być nar­cy­zem. A poza tym jedy­na­cy mają też zale­ty. Na przy­kład lubią prze­by­wać z ludź­mi i podob­no rza­dziej wpa­da­ją w alkoholizm.

Ist­nie­je gen alko­ho­li­zmu. A gen poli­ty­ki istnieje?

Tego nie stwier­dzo­no. Ale wia­do­mo, że pew­ne wła­ści­wo­ści tem­pe­ra­men­tu, zapo­trze­bo­wa­nie na sty­mu­la­cję czy eks­tra­wer­sja – któ­re mogą popy­chać ludzi ku poli­ty­ce – w pew­nym stop­niu są uwa­run­ko­wa­ne gene­tycz­nie. Z kolei skłon­ność do prze­ży­wa­nia emo­cji pozy­tyw­nych albo nega­tyw­nych, wią­za­na w teo­rii skryp­tów afek­tyw­nych Silva­na Tom­kin­sa z orien­ta­cją lewi­co­wą i pra­wi­co­wą, może mieć zwią­zek z domi­na­cją pra­wej lub lewej pół­ku­li mózgo­wej. A to też jest gene­tycz­nie uwa­run­ko­wa­ne. I ma zwią­zek ze sty­lem wycho­wa­nia i wpły­wem oto­cze­nia. O źró­dłach róż­nych postaw moż­na dys­ku­to­wać, ale nad­re­pre­zen­ta­cja oso­bo­wo­ści nar­cy­stycz­nych w poli­ty­ce jest pewna.

To kreu­je oczy­wi­sty para­doks pole­ga­ją­cy na tym, że ci, któ­rzy urzą­dza­ją świat innym, więc powin­ni być na nich szcze­gól­nie wraż­li­wi, z natu­ry są ponad­prze­cięt­nie sku­pie­ni na sobie.

Tak, to jest real­ny pro­blem. Bo oso­by nar­cy­stycz­ne rze­czy­wi­ście kon­cen­tru­ją się głów­nie na sobie, więc mają mniej­szą wraż­li­wość na innych. Nar­cyz musi być lep­szy i musi to oka­zać, bo jego nar­cyzm jest szcze­gól­nym spo­so­bem wal­ki o uzna­nie w świecie.

Musi być prymusem.

Koniecz­nie. Ale istot­ne jest też prze­ko­na­nie, że jest o tyle lep­szy, o ile inni są gorsi.

Więc pod­sta­wia nogę…

Oczy­wi­ście. Bo dopie­ro, kie­dy ktoś się z hukiem i bole­śnie prze­wró­ci, zna­cze­nia nabie­ra fakt, że ja się nie przewróciłem.

Sko­ro nar­cy­stycz­ni poli­ty­cy są tacy okrop­ni, to może przed kan­dy­da­tem do poli­ty­ki powin­ni­śmy sta­wiać lustro i patrzeć, jak czę­sto w nie zerka.

To była­by nie­zła meto­da. Zwłasz­cza gdy­by moż­na było obser­wo­wać, co oprócz sie­bie tam widzi.

Czy się na swój widok uśmiecha?

Jeśli się uśmie­cha, to nie jest źle. Uśmiech­nię­ty poli­tyk jest lep­szy niż ponu­ry pesy­mi­sta. Gorzej, jeże­li zgrzy­ta zęba­mi i zaci­ska pię­ści, gdy obok sie­bie zoba­czy rywa­la. W ego­cen­trycz­nych poli­ty­kach – zwłasz­cza gdy spra­wu­ją bar­dzo wyso­kie funk­cje, gdy mają wła­dzę i sła­wę, poja­wia się prze­świad­cze­nie, że są tak wspa­nia­li, iż nale­ży im się wię­cej niż innym. Szyb­ko docho­dzą do wnio­sku, że nie obo­wią­zu­ją ich ogól­ne spo­łecz­ne nor­my. Uwa­ża­ją, że mogą jeź­dzić z nie­do­zwo­lo­ną pręd­ko­ścią i po alko­ho­lu, że nie muszą pła­cić ali­men­tów ani skła­dać w ter­mi­nie oświad­czeń podat­ko­wych. W psy­cho­lo­gii nazy­wa­my to efek­tem meta­mor­fo­zy. Pod wpły­wem wła­dzy nawet inte­li­gent­ni i kry­tycz­ni ludzie czę­sto tra­cą poczu­cie rzeczywistości.

Gwiaz­dy show­biz­ne­su też się tak zachowują.

Bo show-biz­nes też jest kra­iną nar­cy­zów. Ist­nie­je tzw. efekt meta­mor­fo­zy. Wie­le badań poka­zu­je ten efekt jako poważ­ne źró­dło zmia­ny w myśle­niu, funk­cjo­no­wa­niu spo­łecz­nym i w per­cep­cji osób, któ­re mają wła­dzę. Każ­da spra­wo­wa­na wła­dza, nie­za­leż­nie od tego, jakie ma źró­dła, pro­wa­dzi do zmia­ny. Im moc­niej­sza, bar­dziej dłu­go­trwa­ła i spra­wo­wa­na z bar­dziej oso­bi­stych, ego­cen­trycz­nych pobu­dek jest wła­dza, tym zmia­ny są poważniejsze.

Jakie kon­kret­nie?

Po pierw­sze, u ego­cen­trycz­nych poli­ty­ków szyb­ko poja­wia się utoż­sa­mie­nie wła­snej oso­by z rolą, jaką peł­nią. Kie­dy się ich kry­ty­ku­je, uwa­ża­ją, że kry­ty­ko­wa­ny jest urząd, któ­ry peł­nią. Po dru­gie, zaczy­na­ją nad­uży­wać wła­dzy do zała­twia­nia spraw oso­bi­stych (bo mnie wię­cej wol­no, jestem waż­ny, mądry, akcep­to­wa­ny). A sko­ro coś nale­ży się mnie, to nale­ży się też moim bli­skim. Żona jeź­dzi moim pry­wat­nym samo­cho­dem, to cze­mu ma nie latać moim służ­bo­wym samo­lo­tem? Mama spę­dza waka­cje na mojej pry­wat­nej dział­ce. Cze­mu ma nie spę­dzać waka­cji w mojej służ­bo­wej rezy­den­cji? Po trze­cie, coraz bar­dziej ste­reo­ty­po­wo widzą innych ludzi. Nie chcą i nie potra­fią doce­nić ich indy­wi­du­al­nych zasług. Uwa­ża­ją, że to ich wła­sna zasłu­ga, jeśli pod­wład­ni albo współ­pra­cow­ni­cy zro­bią coś dobre­go. I ocze­ku­ją, że wszy­scy dostrze­gą ich nad­zwy­czaj­ne zalety.

A jeśli nie dostrze­gą, to nie są war­ci uwagi.

Gorzej. W oczach nar­cy­za brak uzna­nia ze stro­ny innych potwier­dza jego wyjąt­ko­wość, bo zna­czy, że inni nie są dość zdol­ni, by zauwa­żyć coś, co dla nie­go same­go jest oczywiste.

Jeśli nie uwa­żasz, że jestem od cie­bie mądrzej­szy, to naj­lep­szy dowód, że jestem od cie­bie mądrzej­szy, bo dla mnie jest to prze­cież oczywiste.

To jest mecha­nizm spy­cha­ją­cy nar­cy­za w fan­ta­zje. W poli­ty­ce to szcze­gól­nie groź­ne. Bo nar­cyz z natu­ry prze­ce­nia swo­je moż­li­wo­ści, ma skłon­ność do fan­ta­zjo­wa­nia o wła­snych suk­ce­sach, podej­mu­je się rze­czy, któ­re go prze­ra­sta­ją, robi nie­re­ali­stycz­ne zało­że­nia. Pla­nu­jąc róż­ne przed­się­wzię­cia, z regu­ły nie doce­nia swo­ich prze­ciw­ni­ków i nie­do­sza­co­wu­je opo­ru materii.

To wła­ści­wie powin­no zna­czyć, że sko­ro wybie­ra­my nar­cy­zów, nie powin­ni­śmy się dzi­wić, gdy ich obiet­ni­ce i pla­ny oka­zu­ją się paty­kiem na wodzie pisane.

Zawsze z winy innych. Praw­dzi­wy nar­cyz nigdy nie dopu­ści do sie­bie podej­rze­nia, że poniósł poraż­kę. Gdy coś się nie uda, to albo wmó­wi sobie i innym, że w grun­cie rze­czy był to jed­nak suk­ces, albo zwa­li wszyst­ko na innych, któ­rzy go nie słu­cha­li, zdra­dzi­li, zawie­dli, oszukali.

Kie­dy prze­gry­wa nar­cy­stycz­ny poli­tyk, to zna­czy, że Pol­ska prze­gra­ła. Dość to prze­ra­ża­ją­co wyglą­da. Bo zda­je się, że natu­ra poli­ty­ki cią­gnie do niej ludzi, któ­rzy się do niej z natu­ry nie nadają.

Trze­ba by zapy­tać, kto się z natu­ry nada­je… Ale prze­cież nie tyl­ko oso­bo­wość poli­ty­ków decy­du­je o suk­ce­sach bądź poraż­kach ich poli­ty­ki. Waż­na jest inte­rak­cja mię­dzy cecha­mi poli­ty­ków a sytu­acją, w któ­rej dzia­ła­ją. Cza­sem potrze­bu­je­my przy­wód­ców, któ­rzy poka­zu­ją spo­łe­czeń­stwu nowe, atrak­cyj­ne cele czy dro­gi, cza­sem upar­tych refor­ma­to­rów, odpor­nych na kry­ty­kę i opór mate­rii; a gdy refor­ma­to­rzy wyci­sną z nas już pra­wie wszyst­kie soki, woli­my tych, któ­rzy dadzą nam świę­ty spo­kój. Pol­ska poli­ty­ka nie jest taka zła. Ale pra­wi­dło­wo­ści per­cep­cji spo­łecz­nej spra­wia­ją, że kon­cen­tru­je­my się na nega­ty­wach. Zwłasz­cza per­so­na­li­za­cja, czy­li prze­ce­nia­nie roli i moż­li­wo­ści jed­nost­ki, znie­kształ­ca naszą oce­nę polityków.

A czym wyżej zaj­dą, tym wię­cej widzi­my. Pewien inte­lek­tu­ali­sta zwykł mówić: jak mał­pa wej­dzie na wyso­ką pal­mę, to jej d… widać.

Nie wia­do­mo, co nam by było widać, gdy­by­śmy się wdra­pa­li na wyso­kość urzę­du pre­mie­ra czy pre­zy­den­ta. Co widać na górze i jak ten widok się zmie­nia, zależ­nie od tego, jak wyso­ko czło­wiek się zaj­dzie i jak dłu­go tam jest. Efekt meta­mor­fo­zy sta­je się tym sil­niej­szy, im więk­sza i dłu­żej spra­wo­wa­na jest wła­dza oraz im bar­dziej oso­bi­sty, ego­cen­trycz­ny – a mniej zada­nio­wy czy spo­łecz­ny – cha­rak­ter ma moty­wa­cja do zdo­by­cia i utrzy­ma­nia wła­dzy. Ale meta­mor­fo­zę powo­du­je nie tyl­ko trwa­nie przy wła­dzy, lecz tak­że jej utra­ta. Rodzi­ce tra­cą­cy kon­tro­lę nad dora­sta­ją­cym dziec­kiem czy zwol­nio­ny z funk­cji mene­dżer podob­nie jak pozba­wio­ny urzę­du poli­ty­cy czę­sto zacho­wu­ją się pro­wo­ku­ją­co, jak­by spraw­dza­li, na co jesz­cze mogą sobie pozwo­lić. Ich nastro­je falu­ją od rady­kal­nej wro­go­ści wobec tych, któ­rzy ode­bra­li im wła­dzę, aż do dale­ko posu­nię­tej ule­gło­ści. Utra­ta wła­dzy jest po ludz­ku trud­na. Pamię­tam, jak Gor­ba­czow odpo­wie­dział na pyta­nie dzien­ni­ka­rza, po czym pozna­je się wiel­kość poli­ty­ka; jego zda­niem – po tym, w jakim sty­lu i jak szyb­ko pod­no­si się po upadku.