Przemysł dawno uciekł do Azji. Co na to Europa i USA?

W usługach zarobki coraz gorsze

Zani­ka­nie miejsc pra­cy w prze­my­śle w kra­jach wyso­ko roz­wi­nię­tych ma bar­dzo przy­kre i dole­gli­we kon­se­kwen­cje spo­łecz­ne. Nie­gdyś prze­mysł dawał miej­sca pra­cy sta­bil­ne i wyso­ko płat­ne. Potrzeb­ni byli wyspe­cja­li­zo­wa­ni robot­ni­cy, inży­nie­ro­wie, ope­ra­to­rzy skom­pli­ko­wa­nych maszyn. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych i Euro­pie Zachod­niej robot­ni­cy prze­my­sło­wi sta­li się kla­są śred­nią. Dzię­ki sil­nym związ­kom zawo­do­wym uzy­ska­li też roz­ma­ite przy­wi­le­je. W USA przed kry­zy­sem roku 2008 śred­nie wyna­gro­dze­nie robot­ni­ków w zakła­dach samo­cho­do­wych wyno­si­ło 35,36 dola­ra na godzi­nę plus ubez­pie­cze­nie zdro­wot­ne i plan eme­ry­tal­ny. Rocz­nie pra­cow­ni­cy For­da czy Gene­ral Motors zara­bia­li oko­ło 60 000 dolarów.

Tym­cza­sem wyna­gro­dze­nia w usłu­gach są zwy­kle znacz­nie niż­sze, zwłasz­cza w tych mało skom­pli­ko­wa­nych – w gastro­no­mii, han­dlu, fir­mach kurier­skich. Na ogół są zbli­żo­ne do pła­cy mini­mal­nej. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych zmniej­sza­nie się zatrud­nie­nia w prze­my­śle jest jed­nym z powo­dów sta­gna­cji docho­dów i ubo­że­nia kla­sy średniej.

Glo­bal­ne pro­ce­sy, któ­re nie­po­ko­ją rzą­dy boga­tych kra­jów, są korzyst­ne dla ryn­ków wscho­dzą­cych, do któ­rych Pol­ska wciąż się zali­cza. Wciąż jeste­śmy bene­fi­cjen­ta­mi out­so­ur­cin­gu, co ma dobre i złe stro­ny. Dobre – bo tysią­ce osób zna­la­zło pra­cę w fabry­kach, któ­re w Pol­sce zbu­do­wa­ły zagra­nicz­ne kor­po­ra­cje. Złe – bo są to miej­sca pra­cy zwy­kle nisko kwa­li­fi­ko­wa­ne i w dodat­ku czu­łe na szo­ki przy­cho­dzą­ce z zewnątrz. Przed kil­ku laty prze­ko­na­li się o tym pra­cu­ją­cy w pol­skich zakła­dach Fiata.

Zielony Obama

Rein­du­stria­li­za­cja ma być jed­nym z celów poli­ty­ki gospo­dar­czej reali­zo­wa­nej przez rząd Pra­wa i Spra­wie­dli­wo­ści. Zapo­wie­dział to Jaro­sław Kaczyński.

- To, cze­go pil­nie potrze­bu­je­my, to nie trzy­mie­sięcz­ny plan, ani nawet trzy­let­ni plan, ale dłu­go­ter­mi­no­wa, wie­lo­let­nia stra­te­gia, mają­ca odwró­cić siły, któ­re przez dzie­się­cio­le­cia kon­spi­ro­wa­ły prze­ciw­ko kla­sie śred­niej – twier­dzi ame­ry­kań­ski pre­zy­dent Barack Oba­ma. – Fun­da­men­tem sil­nej kla­sy śred­niej musi być gospo­dar­ka, któ­ra gene­ru­je wię­cej dobrych miejsc pra­cy w trwa­łych, roz­wi­ja­ją­cych się bran­żach. Jed­nak jak to zro­bić, nie wyja­śnia. Oba­ma zapo­wia­da utwo­rze­nie Insty­tu­tu Inno­wa­cji, ale mało kto wie­rzy, by mogło się to przy­czy­nić do zwięk­sze­nia udzia­łu pro­duk­cji prze­my­sło­wej, a tym bar­dziej two­rze­nia miejsc pra­cy w prze­my­śle. W dodat­ku Oba­ma za „dobre miej­sca pra­cy” uwa­ża te, two­rzo­ne w prze­my­śle zwią­za­nym z zie­lo­ną ener­gią. Tym­cza­sem bran­ża ta wyma­ga dota­cji (bez­po­śred­nich lub ukry­tych), a tym samym zwięk­sza obcią­że­nia podat­ko­we w innych gałę­ziach przemysłu.

Rein­du­stria­li­za­cja jest też mod­nym hasłem w Unii Euro­pej­skiej. W 2010 r. opra­co­wa­na zosta­ła stra­te­gia „Euro­pa 2020”, w któ­rej zapo­wie­dzia­no pro­wa­dze­nie sko­or­dy­no­wa­nej poli­ty­ki prze­my­sło­wej o szum­nej nazwie „Poli­ty­ka prze­my­sło­wa w erze glo­ba­li­za­cji”. Komi­sja Euro­pej­ska przy­go­to­wa­ła też doku­ment „Sil­niej­szy prze­mysł euro­pej­ski na rzecz wzro­stu i oży­wie­nia gospo­dar­cze­go”. Czy­ta­my w nim: „Euro­pa musi przy­wró­cić swe­mu prze­my­sło­wi należ­ną mu rolę w XXI wie­ku Jest to jedy­ny spo­sób, by zapew­nić sta­ły i zrów­no­wa­żo­ny wzrost gospo­dar­czy, two­rzyć miej­sca pra­cy wyso­kiej jako­ści i roz­wią­zy­wać obec­ne pro­ble­my spo­łecz­ne. Aby to osią­gnąć, potrzeb­na jest kom­plek­so­wa wizja sku­pia­ją­ca się na inwe­sty­cjach i inno­wa­cjach, ale też zakła­da­ją­ca zmo­bi­li­zo­wa­nie wszel­kich środ­ków dostęp­nych na pozio­mie całej Unii, a mia­no­wi­cie jed­no­li­te­go ryn­ku, poli­ty­ki han­dlo­wej, poli­ty­ki w zakre­sie MŚP, kon­ku­ren­cji, śro­do­wi­ska i badań nauko­wych, na rzecz kon­ku­ren­cyj­no­ści euro­pej­skich przedsiębiorstw”.

Trud­no jed­nak się zorien­to­wać, w jaki spo­sób Euro­pa ma wzmoc­nić swój prze­mysł i stwo­rzyć w nim nowe miej­sca pracy.

Roboty zabierają pracę

Są czte­ry przy­czy­ny kur­cze­nia się udzia­łu prze­my­słu w PKB i zatrud­nie­nia w prze­my­śle w kra­jach wyso­ko roz­wi­nię­tych. Po pierw­sze – wyso­kie kosz­ty pra­cy. Po dru­gie – szyb­ki wzrost wydaj­no­ści i zastę­po­wa­nie pra­cow­ni­ków przez auto­ma­ty i robo­ty. Według Boston Con­sul­ting Gro­up war­tość pro­duk­cji prze­my­sło­wej w USA wzro­sła real­nie dwu­krot­nie od 1972 roku. Ale zatrud­nie­nie w prze­my­śle wytwór­czym spa­dło o jed­ną trze­cią z uwa­gi na gigan­tycz­ny wzrost wydaj­no­ści pra­cy. Tyl­ko w latach 2000–2010 zatrud­nie­nie w ame­ry­kań­skim prze­my­śle prze­twór­czym spa­dło o 5,7 milio­na. Po trze­cie – pro­duk­cję prze­my­sło­wą moż­na tak zor­ga­ni­zo­wać, że nie wyma­ga pra­cy wykwa­li­fi­ko­wa­nej. Dla­te­go przy odpo­wied­nim zarzą­dza­niu moż­na zakła­dy pro­duk­cyj­ne loko­wać w kra­jach bied­niej­szych, gdzie siła robo­cza jest nisko wykwa­li­fi­ko­wa­na, lecz tania. Są, rzecz jasna, w zakła­dach pro­duk­cyj­nych wydzia­ły wyma­ga­ją­ce wyso­kich kwa­li­fi­ka­cji, np. pro­jek­tan­tów czy kon­struk­to­rów. Bar­dzo czę­sto wiel­kie kor­po­ra­cje dzia­ły te loku­ją we wła­snym kra­ju, prze­no­sząc do kra­jów bied­niej­szych to, co nie wyma­ga wyso­kich kwa­li­fi­ka­cji, np. mon­tow­nie. Po czwar­te wresz­cie – kra­je roz­wi­nię­te mają wyśru­bo­wa­ne stan­dar­dy doty­czą­ce ochro­ny śro­do­wi­ska, co ozna­cza wyż­sze kosz­ty dla prze­my­słu. Ani Barack Oba­ma, ani Komi­sja Euro­pej­ska nie przed­sta­wia­ją żad­ne­go pomy­słu na usu­nię­cie któ­rejś z przy­czyn out­so­ur­cin­gu pro­duk­cji prze­my­sło­wej do kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się.

W doku­men­cie Komi­sji Euro­pej­skiej jest jed­na oczy­wi­sta sprzecz­ność. Z jed­nej stro­ny stwier­dza się, że „prze­mysł euro­pej­ski ma do czy­nie­nia z wyż­szy­mi cena­mi ener­gii niż ceny dla prze­my­słu w innych gospo­dar­kach roz­wi­nię­tych, takich jak USA, Kana­da, Mek­syk i Korea, a róż­ni­ca w tych cenach rośnie od ostat­nich dzie­się­ciu lat”. Z dru­giej zaś jest zapo­wiedź kon­ty­nu­owa­nia dotych­cza­so­wej poli­ty­ki ener­ge­tycz­no-kli­ma­tycz­nej, a nawet jej zaostrze­nia. Jeże­li ener­gia pozo­sta­nie dro­ga – tak­że w rela­cji do głów­nych świa­to­wych kon­ku­ren­tów – to jak prze­mysł ma się szyb­ciej rozwijać?

Bogata Norwegia idzie wbrew trendom

Pro­duk­cja prze­my­sło­wa zwy­kle rośnie szyb­ciej niż PKB, gdy jest dobra koniunk­tu­ra, a pod­czas rece­sji spa­da głę­biej niż PKB. Ale w dłu­gim okre­sie jej udział w PKB w kra­jach roz­wi­nię­tych spa­da. Inny­mi sło­wy, sta­ty­sty­ki nie poka­zu­ją, by nastę­po­wa­ła rein­du­stria­li­za­cja w kra­jach naj­bo­gat­szych. Nato­miast w kra­jach bied­niej­szych udział prze­my­słu w PKB jest zwy­kle więk­szy niż w kra­jach boga­tych, a nawet rośnie. W Euro­pie wyjąt­kiem jest Nor­we­gia, któ­rej duża część PKB jest zwią­za­na z wydo­by­ciem ropy i gazu. W Pol­sce udział prze­my­słu jest nie­co wyż­szy niż śred­nia w Unii Euro­pej­skiej i w cią­gu dzie­się­ciu lat wzrósł o bli­sko 2%.

W Sta­nach Zjed­no­czo­nych pro­duk­cja prze­my­sło­wa wzro­sła w latach 2009-12 o 16,4%, gdy PKB w tym samym cza­sie tyl­ko o 6,4% W roku ubie­głym pro­duk­cja prze­my­sło­wa wzro­sła o 6,2%, czy­li znacz­nie wię­cej niż PKB (2,5%). Dane te moż­na by uznać za jaskół­kę rein­du­stria­li­za­cji, ale pro­duk­cja prze­my­sło­wa wciąż nie powró­ci­ła do pozio­mu z roku 2007, gdy PKB już powró­cił. Po pro­stu w latach 2008-09 zała­ma­nie pro­duk­cji prze­my­sło­wej w USA było głęb­sze niż zała­ma­nie całe­go PKB i wynio­sło 15%.