Rewolucja Francuska – krwawy świt Nowej Europy

Rewo­lu­cja, ską­pa­na we krwi i w wyna­tu­rze­niach spo­łecz­nych, sta­ła się w koń­cu swoją kosz­mar­ną kary­ka­tu­rą. „Wol­ność” oka­za­ła się ter­ro­rem, „rów­ność” – rów­no­ścią w spo­so­bie wyko­ny­wa­nia kary śmier­ci na nie­win­nych ofia­rach, „Bra­ter­stwo” – bo z tej samej gilo­ty­ny spa­da­ły gło­wy pra­czek i rodzi­ny kró­lew­skiej. Tak wła­śnie Euro­pa żegna­ła się z feu­da­lizmem.

Para­fra­zu­jąc frag­ment słyn­ne­go wier­sza Wła­di­mi­ra Maja­kow­skie­go na temat wodza innej rewo­lu­cji, może­my powie­dzieć: „Mówi­my Wiel­ka Rewo­lu­cja Fran­cu­ska, myśli­my – Robe­spier­re, mówi­my Robe­spier­re – myśli­my – Wiel­ka Rewo­lu­cja”.

U szczy­tu wła­dzy nazy­wa­ny „Nie­prze­kup­nym”, w dro­dze na gilo­ty­nę „Prze­klę­tym tyra­nem”, kim­kol­wiek był, to jemu Fran­cja „zawdzię­cza” naj­krwaw­szy okres w swo­jej histo­rii zwa­ny Wiel­kim Ter­ro­rem.

Jeden ze współ­cze­snych Maxi­mi­lie­na Robespierre’a, któ­re­mu cudem uda­ło się prze­żyć, napi­sał we wspo­mnie­niach:

„Histo­ria nie­wie­le powie o tym potwo­rze. W owym cza­sie (rewo­lu­cji) Fran­cja była tak poni­żo­na, że pewien krwio­żer­czy szar­la­tan, bez talen­tu i bez odwa­gi spra­wił, że wszy­scy oby­wa­te­le drże­li przed jego tyra­nią”.

Kim był ten potwór i jak to się sta­ło, że szla­chet­ne hasła, że ruch spo­łecz­ny w obro­nie słusz­nych praw zmie­ni­ły się w krwa­wa jat­kę?

„Bla­dy i wątły, był czło­wie­kiem nie­spo­koj­nym, nie­pew­nym sie­bie i pryn­cy­pial­nym. (…) Z wyglą­du nie­po­zor­ny, miał sła­by wzrok, panicz­nie bał się publicz­nych wystą­pień”.

Jakie wyda­rze­nia dopro­wa­dzi­ły do tego, że ktoś taki, bez cha­ry­zmy i odwa­gi, mógł stać się rewo­lu­cyj­nym przy­wód­cą, wresz­cie tyra­nem? I w koń­cu – jakim cudem taki czło­wiek sta­nął na cze­le naj­bar­dziej zdzi­cza­łe­go eta­pu rewo­lu­cji?

Nawet pobież­ny rzut oka na pierw­sze lata życia „Nie­prze­kup­ne­go” pozwa­la zro­zu­mieć atmos­fe­rę przed­re­wo­lu­cyj­nej Fran­cji i to, co się potem sta­ło – wybuch i prze­bieg rewo­lu­cji.

Dziadek mason, ojciec rozpustnik

Maxi­mi­lien Robe­spier­re uro­dził się 6 maja 1758 roku w nie­wiel­kim mie­ście Arras (zna­nym ongiś z wytwa­rza­nia słyn­nych gobe­li­nów, zdo­bią­cych do dziś choć­by nasz Wawel), w pro­win­cji Arto­is na pół­no­cy Fran­cji.

Dzia­dek był maso­nem (wcią­gnię­tym do Loży w 1745 przez zbie­głe­go z Anglii następ­cę tro­nu, Karo­la Edwar­da Stu­ar­ta), ojciec sły­nął z roz­wią­zło­ści i nie­zrów­no­wa­że­nia psy­chicz­ne­go. Maxi­mi­lien był naj­star­szy z rodzeń­stwa (rodzi­ce pobra­li się, kie­dy mat­ka, cór­ka piwo­wa­ra była już w pią­tym mie­sią­cu; zmu­si­ła ich do tego atmos­fe­ra skan­da­lu i powszech­ne obu­rze­nie).

Śmierć mat­ki, kie­dy miał 6 lat, zda­niem uko­cha­nej sio­stry Char­lot­te, któ­ra była jego naj­wier­niej­szą sojusz­nicz­ką i powier­ni­cą, spo­wo­do­wa­ła cięż­ki kry­zys w życiu małe­go Robespierre’a.

„Zwyrodnialec” zostaje prawnikiem

Na szkol­ne cza­sy przy­szłe­go rewo­lu­cjo­ni­sty przy­pa­dła wiel­ka zmia­na w poli­ty­ce edu­ka­cyj­nej Fran­cji – wygna­no ze szkół jezu­itów. Maxi­mi­lien tra­fił do Pary­ża, do poło­żo­ne­go nad Sekwa­ną Col­le­ge de Louis-le Grand, zwa­ne­go „Ludwi­kiem Wiel­kim”, jako sty­pen­dy­sta.

Poza zawi­ro­wa­nia­mi na polu edu­ka­cji życie poli­tycz­ne we Fran­cji zdo­mi­no­wa­ła wów­czas dys­ku­sja na temat „Emi­la”, powie­ści Jean Jacques’a Rous­se­au.

Powieść, zaka­za­na dla mło­dzie­ży, prze­my­ca­no do kra­ju Wiel­kie­go Ludwi­ka w koszach na bie­li­znę. Książ­ka wywo­ła­ła ogrom­ny skan­dal, zosta­ła ska­za­na na spa­le­nie przez par­la­ment pary­ski jako nie­mo­ral­na. Ucznio­wie czy­ta­li ją z wypie­ka­mi na twa­rzy, jeden z opie­ku­nów, ksiądz Pry­oart twier­dzi we wspo­mnie­niach, że lek­tu­ra Rous­se­au wycho­wa­ła jego uczniów na „Repu­bli­ka­nów”. Robe­spier­re nale­żał do naj­za­go­rzal­szych wiel­bi­cie­li filo­zo­fa; szcze­gól­nie podo­ba­ła mu się, że w „Emi­lu” idea odrzu­ce­nia grze­chu pier­wo­rod­ne­go i powro­tu do natu­ral­nej, sie­lan­ko­wej prze­szło­ści czło­wie­ka.

W jego mnie­ma­niu takie wła­śnie były cele rewo­lu­cji – uwa­żał, że dla tej idyl­li war­to poświę­cić wszyst­ko.

Skraj­nie nie­lu­bia­ny przez kole­gów, któ­rzy uwa­ża­li go za „melan­cho­lij­ne­go, zgryź­li­we­go ponu­ra­ka” i według któ­rych jego naj­wy­bit­niej­szy­mi cecha­mi mia­ła być „miłość wła­sna, nie­prze­zwy­cię­żo­ny upór i zasad­ni­cza nie­uczci­wość”, był samot­ni­kiem z koniecz­no­ści i z wybo­ru. Nic dziw­ne­go, że rodzi­ce zabra­nia­li się kon­tak­to­wać się z nim swo­im dzie­ciom.

Mimo to, w wie­ku 21 lat, ukoń­czyw­szy stu­dia praw­ni­cze, kie­dy opusz­czał Wiel­kie­go Ludwi­ka, otrzy­mał nagro­dę 600 liw­rów (war­tość jego rocz­ne­go sty­pen­dium).

Jego wycho­waw­ca, wspo­mnia­ny ksiądz Pry­oat stwier­dził po rewo­lu­cji: „Nie pozna­li­śmy się na tym zwy­rod­nial­cu”.

Po stu­diach wró­cił do rodzin­ne­go Arras. Zamiesz­kał z sio­strą Char­lot­te, roz­po­czął karie­rę praw­ni­czą. Marzył o karie­rze lite­rac­kiej. Zako­chał się i pisy­wał wier­sze miło­sne. Nie­ste­ty, jego wybran­ka, Ana­is, poślu­bi­ła kogoś inne­go. Dla jego ego­cen­trycz­nej natu­ry był to ogrom­ny cios.

W tym cza­sie, jako praw­nik, zetknął się z nie­spra­wie­dli­wo­ścią, któ­rą uznał potwor­ną (w tym aku­rat przy­pad­ku trud­no mu się dzi­wić). Cho­dzi­ło o let­tre de cachet, insty­tu­cję praw­ną, któ­ra pozwa­la­ła wyso­ko uro­dzo­nym spo­wo­do­wać uwię­zie­nie bez wyro­ku kogo­kol­wiek – mógł to być wie­rzy­ciel, doma­ga­ją­cy się odda­nia dłu­gu, mąż, któ­re­mu żona przy­pra­wia­ła rogi i chcia­ła się go pozbyć, rywal do ręki tej samej pan­ny. Wystar­czył wła­śnie ów „let­tre” – list, napi­sa­ny ary­sto­kra­tycz­ną ręką. Słyn­ny szturm Basty­lii miał na celu m.in. uwol­nie­nie tych wła­śnie nie­szczę­śni­ków. Te dwie spra­wy zra­dy­ka­li­zo­wa­ły poglą­dy Robespierre’a.

Dru­ga spra­wa, któ­ra rów­nież obu­rzy­ła go do głę­bi, było kwe­stia wyko­na­nia kary śmier­ci na jego klien­cie, pocho­dzą­cym z niż­sze­go sta­nu – takich ska­za­nych przed ścię­ciem jesz­cze tor­tu­ro­wa­no, cze­go nie czy­nio­no w przy­pad­ku osób szla­chet­nie uro­dzo­nych.

Te dwie spra­wy, a wła­ści­wie trzy – mia­ły przy­czy­nić się do zmian, a oka­zja wła­śnie się nada­rza­ła.

Pałac w Wer­sa­lu, na przed­mie­ściach Pary­ża, sym­bol fran­cu­skiej monar­chii abso­lut­nej, peł­na prze­py­chu rezy­den­cja kró­lew­ska od 1682 roku (100 lat przed wybu­chem Rewo­lu­cji fran­cu­skiej). Na gra­fi­ce: w 1668 r. pod­czas pierw­szej prze­bu­do­wy. Obraz Pierre’a Pate­la.

Władza absolutna doprowadzona do absurdu

Rok 1789 przy­niósł we Fran­cji zmia­ny, któ­re zmie­ni­ły ją już na zawsze.

Fran­cja przed rewo­lu­cją nale­ża­ła do naj­po­tęż­niej­szych państw na świe­cie. Była też, ze swo­imi 25 milio­na­mi miesz­kań­ców naj­bar­dziej lud­nym kra­jem w Euro­pie, a Paryż dru­gą co do wiel­ko­ści (po Lon­dy­nie) metro­po­lią kon­ty­nen­tu. J. J. Rous­se­au opi­sy­wał co praw­da sto­li­cę Fran­cji jako mia­sto „cia­snych, brud­nych i cuch­ną­cych uli­czek, szpet­nych czar­nych domów, rynsz­to­ków, nędzy żebra­ków, woź­ni­ców i szwa­czek”, ale nie nale­ży zapo­mi­nać, że i tu, jak i do całej Fran­cji pły­nę­ły towa­ry z kolo­nii fran­cu­skich, czy­li tzw. tery­to­riów zamor­skich w Ame­ry­ce, na Kara­ibach i w Indiach.

Na han­dlu nimi boga­ci­ło się miesz­czań­stwo, rów­nież pary­skie. Powsta­wa­ły rezy­den­cje, przy­by­wa­ło lud­no­ści. Tak więc opis filo­zo­fa, zna­ne­go z uwiel­bie­nia dla siel­skich kli­ma­tów, może być tro­chę prze­sa­dzo­ny.

„Państwo to ja”

We Fran­cji obo­wią­zy­wa­ły pra­wa fun­da­men­tal­ne, a nie sta­no­wio­ne (w prze­ci­wień­stwie na przy­kład do Anglii). Król nie tyl­ko repre­zen­to­wał, ale wręcz uosa­biał pań­stwo.

„L’État c’est moi” – „Pań­stwo to ja” mówił o sobie Ludwik XIV. I trze­ba przy­znać, że było to wyjąt­ko­wo traf­ne okre­śle­nie.

Ale mło­dy, bo zale­d­wie 21-let­ni Ludwik XVI, któ­ry wstą­pił na tron w 1774 roku, nie miał ani siły prze­bi­cia, ani auto­ry­te­tu Kró­la-Słoń­ce. Cza­sy też były inne.

Ludwik XVI Bur­bon (ur. w 1754, ścię­ty w 1793 roku). „Z bożej łaski Arcy­chrze­ści­jań­ski król Fran­cji i Nawar­ry”.

Pamię­taj­my, że po sąsiedz­ku, za Kana­łem La Man­che, w Anglii, już od 120 lat, pra­wa sta­no­wił pocho­dzą­cy z wybo­rów Par­la­ment, a król tyl­ko pano­wał, nie rzą­dził.

Fran­cja trwa­ła w skost­nia­łym sys­te­mie, nie­zmie­nio­nym prak­tycz­nie od śre­dnio­wie­cza. Sto­sun­ki spo­łecz­ne, podział na sta­ny, nie zmie­ni­ły się. Nadal ist­nia­ły trzy sta­ny: ducho­wień­stwo, stan szla­chec­ki i miesz­czań­ski.

Do ducho­wień­stwa nale­ża­ła jed­na dzie­sią­ta are­ału ziem upraw­nych – tuż przed rewo­lu­cją ta war­stwa liczy­ła oko­ło 120 tysię­cy osób. W gestii ducho­wień­stwa leża­ło m.in. pro­wa­dze­nie reje­strów sta­nu cywil­ne­go i kie­ro­wa­nie szkol­nic­twem. Stan szla­chec­ki, co praw­da nie­jed­no­li­ty, był jed­nak jako zbio­ro­wość naj­bar­dziej uprzy­wi­le­jo­wa­ny. Tyl­ko szlach­tą mogły być obsa­dza­ne naj­wyż­sze sta­no­wi­ska w admi­ni­stra­cji, woj­sko­wo­ści, a nawet kościel­ne. Szlach­ta nie pła­ci­ła też czę­ści podat­ków.

Naj­wy­żej posta­wio­na w hie­rar­chii była zale­d­wie 4 tysięcz­na gru­pa rezy­du­ją­cych na dwo­rze u boku kró­la oraz ksią­żąt krwi.

Naj­licz­niej­szy był stan trze­ci, któ­ry obej­mo­wał miesz­czań­stwo (15%) oraz chłop­stwo (84%).

Razem ta gru­pa sta­no­wi­ła 99% lud­no­ści Fran­cji.

Wśród 578 depu­to­wa­nych sta­nu trze­cie­go zna­lazł się wła­śnie on – Maxi­mi­lien Robe­spier­re, (wcze­śniej, 26 kwiet­nia 1789 roku, został wybra­ny w Arras jako jeden z ośmiu przed­sta­wi­cie­li pro­win­cji Arto­is).

„Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że swój wybór zawdzię­czał w dużej mie­rze elek­to­rom chłop­skim” – uwa­ża pro­fe­sor Jan Basz­kie­wicz.

Upra­wa roli była pod­sta­wą gospo­dar­ki fran­cu­skiej. Rela­tyw­nie chło­pom nie powo­dzi­ło się źle, w porów­na­niu do wie­ków poprzed­nich, a nawet bio­rąc pod uwa­gę inne kra­je euro­pej­skie. Uciąż­li­we były podat­ki – na rzecz kró­la i kościo­ła (dzie­się­ci­na). W dodat­ku do 20 milio­nów chło­pów nale­ża­ło tyl­ko 35% zie­mi, co gor­sza upra­wia­nej meto­dą trój­po­lów­ki (co roku 1/3 leża­ła odło­giem).

War­stwą rosną­cą w siłę było coraz licz­niej­sze miesz­czań­stwo – Paryż w koń­cu stu­le­cia liczył 600 tysię­cy miesz­kań­ców, Lyon – 100 tysię­cy, Bor­de­aux, Mar­sy­lia – po 80 tysię­cy.

W dodat­ku część miesz­czań­stwa była boga­ta i coraz bar­dziej świa­do­ma koniecz­no­ści zmian – wie­lu przed­sta­wi­cie­li tej war­stwy zna­ło dzie­ła m.in. ency­klo­pe­dy­stów: Deni­sa Dide­ro­ta, Claude’a Adrie­na Helve­tiu­sa. Powszech­nie zna­no poglą­dy Mon­te­skiu­sza i Wol­te­ra, któ­rzy wska­zy­wa­li na przy­kład postę­po­wej i ich zda­niem lepiej rzą­dzo­nej Anglii.

Ale naj­więk­szą popu­lar­no­ścią cie­szy­ły się dzie­ła Rous­se­au.

Pod koniec lat 80. zbieg dwóch oko­licz­no­ści, któ­ry­mi były – pust­ka w skar­bie kró­lew­skim zwią­za­na z nad­mier­ną wystaw­no­ścią życia dwo­ru w Wer­sa­lu oraz wiel­ki nie­uro­dzaj, zmu­si­ły kró­la do szu­ka­nia ratun­ku. Pomoc ban­kie­rów na nie­wie­le się zda­ła – w tej sytu­acji posta­no­wio­no zwo­łać Sta­ny Gene­ral­ne – (po raz pierw­szy od 1614 roku).

Król Ludwik XVI 24 stycz­nia 1789 roku ogło­sił zwo­ła­nie Sta­nów Gene­ral­nych na 5 maja.