Salvador Dalí – odlotowe fantazje niespokojnych snów

Kim tak napraw­dę był ów wła­ści­ciel naj­dłuż­szych (i naj­sta­ran­niej wypie­lę­gno­wa­nych) wąsów w histo­rii malar­stwa? Wiel­kim geniu­szem czy pospo­li­tym hochsz­ta­ple­rem? Szar­la­ta­nem czy wizjo­ne­rem?

Z całą pew­no­ścią był Dalí twór­cą naj­bar­dziej sza­lo­nych, naj­bar­dziej „odlo­to­wych” płó­cien, nawet jeże­li weź­mie­my pod uwa­gę tyl­ko dzie­ła sur­re­ali­stów. Czy to co robił było „wiel­kim oszu­stwem” – jak chce część kry­ty­ki i nie­ma­ła licz­ba kole­gów-arty­stów, czy prze­ciw­nie – dowo­dem wiel­kie­go talen­tu, wspa­nia­łej ima­gi­na­cji, prze­ja­wem oso­bo­wo­ści tak nie­zwy­kłej, że wręcz nie­ma­ją­cej sobie rów­nych w histo­rii sztu­ki – jak uwa­ża publicz­ność?

Ta ostat­nia, jak zwy­kle „gło­su­jąc noga­mi” sta­je jed­no­znacz­nie „za”, i to nie­za­leż­nie od sze­ro­ko­ści geo­gra­ficz­nej. Dowo­dem choć­by wysta­wa prac Dale­go, któ­ra mia­ła miej­sce kil­ka lat temu w war­szaw­skiej Kró­li­kar­ni, gdzie cier­pli­wa kolej­ka sta­ła kar­nie w kilo­me­tro­wym ogon­ku wzdłuż ogro­dze­nia par­ku przez cały czas jej trwa­nia…

Salva­dor Dalí uro­dził się w 1904 roku w hisz­pań­skiej miej­sco­wo­ści Figu­eras, nie­wiel­kim mia­stecz­ku poło­żo­nym na pół­noc od Bar­ce­lo­ny w pobli­żu gra­ni­cy z Fran­cją, bar­dzo bli­sko morza.

Zato­ka Por­tl­li­gat, kra­jo­braz skła­da­ją­cy się z sze­re­gu chat rybac­kich, któ­rym zachwy­cił się arty­sta, i jego dom, obec­nie muzeum.

I ten wła­śnie nad­mor­ski pej­zaż – pla­ża w ska­li­stej zatocz­ce, z widocz­nym w dali łań­cu­cha­mi gór pozo­sta­ło już w nim na zawsze. Do koń­ca życia pozo­stał wier­ny kra­jo­bra­zo­wi dzie­ciń­stwa. Dosko­na­le jest to widocz­ne na jego płót­nach, wie­le z nich ma za tło, lub też wple­cio­ny jest w nie jakiś frag­ment typo­we­go dla Hisz­pa­nii pej­za­żu.

Salva­dor, dru­gi syn zamoż­ne­go praw­ni­ka, dzie­ciń­stwo miał z pew­no­ścią szczę­śli­we. Zaj­mo­wa­ła się nim nie­zwy­kle pobłaż­li­wa nia­nia, pierw­szym nauczy­cie­lem rysun­ku został miej­sco­wy ory­gi­nał-arty­sta, a ulu­bio­ny­mi towa­rzysz­ka­mi kon­wer­sa­cji przy­szłe­go twór­cy „Pło­ną­cych żyraf” były… wysia­du­ją­ce przed kościo­łem żebracz­ki. Nic więc nie hamo­wa­ło roz­wo­ju oso­bo­wo­ści małe­go Dalí – spa­ce­ru­jąc z nia­nią, ucząc się rysun­ku, obser­wu­jąc w zato­ce łodzie rybac­kie marzył i wie­dział jed­no – że kie­dyś będzie wiel­ki.

„W wie­ku lat sze­ściu chcia­łem zostać kucha­rzem. – pisał w pamięt­ni­kach. Kie­dy skoń­czy­łem 7 lat – Napo­le­onem. I od tej pory moje ambi­cje nie­prze­rwa­nie rosły”. W szko­le arty­stycz­nej jego bły­sko­tli­wość bez naj­mniej­szych prze­szkód roz­wi­ja­ła się nadal – w tym też okre­sie po raz pierw­szy zetknął się z teo­rią psy­cho­ana­li­zy, któ­ra abso­lut­nie zawład­nę­ła jego buj­ną wyobraź­nią. Mło­dzie­niec, któ­ry dotąd nigdy nicze­go nie trak­to­wał poważ­nie, został cał­ko­wi­cie pochło­nię­ty przez wizje Zyg­mun­ta Freu­da.

Taka fascy­na­cja nie była w owym cza­sie niczym nowym w świe­cie arty­stów. Sur­re­alizm, któ­ry wyrósł prze­cież z teo­rii pod­świa­do­mo­ści, inspi­ro­wał już wcze­śniej Ern­sta czy Magritte’a. Ale nikt dotąd nie przy­jął logi­ki freu­dow­skiej w spo­sób tak cał­ko­wi­ty i tak abso­lut­nie bez zastrze­żeń, jak uczy­nił to wła­śnie Salva­dor Dalí.

Salva­dor Dalí – sur­re­ali­stycz­ny obraz z 1944 roku „Sen spo­wo­do­wa­ny lotem psz­czo­ły wokół owo­cu gra­na­tu, na sekun­dę przed prze­bu­dze­niem”.

Salva­dor Dalí – naj­słyn­niej­szy chy­ba obraz z 1931 roku „Trwa­łość pamię­ci” (zwa­ny tak­że „Mięk­kie zega­ry” albo „Ciek­ną­ce zega­ry”). Obraz ten jest sym­bo­lem sur­re­ali­zmu.

„Po Freu­dzie – mawiał genial­ny Hisz­pan – pozo­sta­ło nam jed­no do zro­bie­nia: zero­ty­zo­wać świat fizycz­ny”.

Dzie­ła Dale­go to, w pew­nym wymia­rze, ilu­stra­cja do teo­rii Freu­da, prze­ło­że­nie jej na język obra­zu. To sen­ne, wyro­słe z pod­świa­do­mo­ści halu­cy­na­cje czło­wie­ka XX wie­ku malo­wa­ne tak, jak­by wyszły spod pędz­la mistrzów Odro­dze­nia. To pej­za­że naszej duszy, odsło­nię­te, podob­nie jak pas nad­brze­ża w cza­sie odpły­wu w kra­ju dzie­ciń­stwa Mistrza. To świat, w któ­rym wszyst­ko jest na pozór takie jakie zna­my, ale wystę­pu­je w innej roli…

Oto Krzysz­tof Kolumb wycho­dzi na brzeg i odkry­wa… poślad­ki mło­dej kobie­ty. Oto wize­ru­nek mło­dej kobie­ty, do jej wnę­trza, do wnę­trza jej cia­ła pro­wa­dzą otwar­te okna, w któ­rych widać wciąż ten sam pej­zaż – nie­wiel­kiej pla­ży oto­czo­nej ska­ła­mi.

Od 1929 roku Dalí zajął się sur­re­ali­zmem, któ­ry miał uczy­nić go sław­nym. Ta fascy­na­cja pro­wa­dzi­ła do świa­ta pod­świa­do­mo­ści przy­wo­ły­wa­ne­go pod­czas snu. Sur­re­alizm bazo­wał na teo­rii filo­zo­ficz­nej twór­cy psy­cho­ana­li­zy Sig­mun­da Freu­da. Obraz pło­ną­cych żyraf czy top­nie­ją­cych zega­rów stał się zna­kiem fir­mo­wym arty­sty.

Co sta­no­wi o wiel­ko­ści mala­rza?

Niczym nie­skrę­po­wa­na wyobraź­nia i uczci­wość, arty­stycz­na uczci­wość w poka­za­niu wła­sne­go „ja”. Tak przy­naj­mniej uwa­ża J. G. Bal­lard, pisarz angiel­ski, któ­re­go twór­czość lite­rac­ka jest w dużym stop­niu odpo­wied­ni­kiem tego, co robił Dalí w malar­stwie. Bal­lard jest też auto­rem teo­rii wyróż­nia­ją­cej w twór­czo­ści arty­sty czte­ry fazy.

Pierw­sza to obse­sje fizjo­lo­gicz­ne, jak­by żyw­cem wyję­te z kar­to­te­ki Freu­da – sfla­cza­ły penis, eks­kre­men­ty, prze­ra­ża­ją­ce meble, nie­spo­koj­na geo­me­tria dzi­wacz­nych pokoi. Meta­fi­zy­ka snu dora­sta­ją­ce­go chłop­ca.

Faza dru­ga to faza „poli­tycz­na”, a raczej, zgod­nie z duchem tam­tych lat (a są to lata trzy­dzie­ste) – dyk­ta­tor­ska. W tam­tym cza­sie obse­sją Dale­go sta­je się… Hitler i Lenin. Malu­je więc Füh­re­ra z gigan­tycz­ny­mi pier­sia­mi mam­ki, prze­pa­sa­ny­mi skó­rza­nym paskiem, Leni­na z poślad­ka­mi przy­po­mi­na­ją­cy­mi mon­stru­al­nie wydłu­żo­ne sala­mi. Koniec II woj­ny świa­to­wej zbie­ga się w jego twór­czo­ści z koń­cem zain­te­re­so­wań geo­po­li­ty­ką.

Trze­cia faza jest zupeł­nie nie­spo­dzie­wa­nie okre­sem reli­gij­no­ści, oczy­wi­ście reli­gij­no­ści à la Salva­dor Dalí, a więc raczej nie dają­cej się pogo­dzić z ofi­cjal­ną nauką Kościo­ła.

Dalí, w prze­ci­wień­stwie do wie­lu innych arty­stów swych cza­sów (np. komu­ni­sty Picas­sa) był zwo­len­ni­kiem kon­ser­wa­ty­zmu, eli­ta­ry­zmu i monar­chii. Bun­to­wał się prze­ciw­ko kul­to­wi prze­cięt­no­ści typo­we­mu dla demo­kra­cji. Kry­ty­ko­wał tak­że pacy­fizm i anar­chię. Rów­nież w odnie­sie­niu do sztu­ki cecho­wa­ła go posta­wa anty­mo­der­ni­stycz­na. W swych „Myślach i aneg­do­tach” wyra­ził mię­dzy inny­mi myśl, że „od 1900 roku nie powsta­ło nic wiel­kie­go”.

I wresz­cie faza czwar­ta, faza, w któ­rej Dalí poka­zu­je się ze stro­ny zupeł­nie nie­spo­dzie­wa­nej – jako czło­wiek zafa­scy­no­wa­ny wiel­ki­mi odkry­cia­mi nauko­wy­mi, arty­sta, dla któ­re­go era ato­mo­wa jest czymś cudow­nym. Jego płót­na sta­no­wią teraz mie­sza­ni­nę zna­ków inspi­ro­wa­nych przez fizy­kę nukle­ar­ną z madon­na­mi i świę­ty­mi wspól­nie ule­ga­ją­cy­mi nie­wi­dzial­nym siłom Wszech­świa­ta.

Czy dzie­ła te, z tych czte­rech, tak zupeł­nie odmien­nych okre­sów mogą mieć coś wspól­ne­go? Oczy­wi­ście. Na wie­lu z nich widzi­my same­go Mistrza, jego wąsy, zawsze roz­po­zna­wal­ny znak fir­mo­wy, i uśmiech, któ­ry zda­je się mówić – tak, to ja stwo­rzy­łem ten świat! I nie­źle się przy tym bawi­łem!

„Publicz­ność nie musi wie­dzieć, czy żar­tu­ję, czy jestem poważ­ny, bo nie wiem tego ja sam” – mawiał zapy­ty­wa­ny o sens swo­jej twór­czo­ści.

Jego prze­ciw­ni­cy zarzu­ca­ją mu, że jeże­li był mistrzem, to tyl­ko auto­kre­acji, a jego naj­więk­szym dzie­łem był wła­śnie on sam. Odpo­wie­dzią na to są obra­zy Mistrza. Czy kto­kol­wiek z tych zawo­do­wych „wybrzy­dza­czy” był­by w sta­nie wymy­ślić pło­ną­ce żyra­fy kro­czą­ce pośród nie­wia­ry­god­ne­go kra­jo­bra­zu lub zega­ry prze­le­wa­ją­ce się przez kosmicz­ne sto­ły? Pyta­nie reto­rycz­ne, a Salva­dor Dalí może być o swo­jej miej­sce w histo­rii sztu­ki naj­zu­peł­niej spo­koj­ny; speł­ni­ły się chło­pię­ce marze­nia snu­te nad zato­ką Figu­eras nie­da­le­ko Bar­ce­lo­ny – został kimś więk­szym może nawet od Napo­le­ona…

Salva­dor Dalí – rów­nie słyn­ny obraz z 1937 roku „Pło­ną­ca Żyra­fa”, któ­ry posia­da w swo­ich zbio­rach Muzeum Sztu­ki w Bazy­lei (Szwaj­ca­ria).

Bar­ba­ra Jac­kow­ska

Najdroższe obrazy wszech czasów (2019)

Lp	$ 1	$ 2	Obraz	Malarz	Rok	Sprze­da­ny
1	471	450	Zba­wi­ciel świa­ta (Salva­tor Mun­di)	Leonar­do da Vin­ci	1500	2017
2	325	300	Zamia­na (Inter­chan­ge)	Wil­lem de Kooning	1955	2015
3	285	250	Gra­cze w kar­ty (The Card Play­ers)	Paul Cézan­ne	1893	2011
4	228	210	Kie­dy mnie poślu­bisz? (Nafea Faa Ipo­ipo)	Paul Gau­gu­in	1892	2014
5	216	200	Num­ber 17A	Jack­son Pol­lock	1948	2015
6	202	184	Was­ser­schlan­gen II	Gustav Klimt	1907	2013
7	202	186	No. 6 (Vio­let, Gre­en and Red)	Mark Roth­ko	1951	2014
8	194	179	Kobie­ty z Algie­ru (Les Fem­mes d”Alger)	Pablo Picas­so	1955	2015
9	184	170	Akt leżą­cy (Nu couché)	Ame­deo Modi­glia­ni	1918	2015
10	173	160	Pen­dant por­tra­its of Maer­ten Sool­mans… 3	Rem­brandt	1634	2015
16	163	83	Por­tret dok­to­ra Gache­ta	Vin­cent van Gogh	1890	1990
20	153	78	Bal w Moulin de la Galet­te	Pier­re-Augu­ste Reno­ir	1876	1990
23	134	120	Krzyk (The Scre­am)	Edvard Munch	1895	2012
28	125	58	Listo­nosz Joseph Roulin	Vin­cent van Gogh	1889	1989
29	122	54	Iry­sy (Iri­ses)	Vin­cent van Gogh	1889	1987
31	119	100	Osiem Elvi­sów (Eight Elvi­ses)	Andy War­hol	1963	2008
36	113	72	Auto­por­tret bez bro­dy	Vin­cent van Gogh	1889	1998
37	111	111	Sto­gi sia­na (Meu­les)	Clau­de Monet	1890	2019
39	109	77	Rzeź nie­wi­nią­tek	Peter Paul Rubens	1612	2002
44	101	57	Pole psze­ni­cy z cypry­sa­mi	Vin­cent van Gogh	1889	1993
47	99	80	Tur­ku­so­wa Mari­lyn (Turqu­oise Mari­lyn)	Andy War­hol	1964	2007
56	90	40	Wazon z pięt­na­sto­ma sło­necz­ni­ka­mi	Vin­cent van Gogh	1888	1987