Stalin, rok 1953 – ziemscy Bogowie są śmiertelni

Sta­lin umie­rał. Leżąc na pod­ło­dze jadal­ni w swej daczy w Kun­ce­wie, już nawet nie pró­bo­wał wsta­wać, tyl­ko z rzad­ka uno­sił lewą rękę, jak­by bła­gał o ratu­nek. Jego na wpół przy­mknię­te powie­ki nie mogły ukryć zasty­głe­go w oczach wyra­zu roz­pa­czy, z jakim patrzył w kie­run­ku drzwi wej­ścio­wych. Od ata­ku minę­ło już wie­le godzin, a przy Sta­li­nie nie było nikogo.

Wresz­cie, zanie­po­ko­je­ni bra­kiem jakich­kol­wiek oznak życia za okna­mi domu, do jadal­ni weszli nie­śmia­ło człon­ko­wie oso­bi­stej ochro­ny wodza. Nie mie­li jed­nak pra­wa wezwać leka­rzy. Jeden z naj­po­tęż­niej­szych ludzi w histo­rii nie mógł liczyć na natych­mia­sto­wą pomoc, ponie­waż wyma­ga­ło to oso­bi­stej zgo­dy Berii 1Ław­rien­tij Paw­ło­wicz Beria (1899–1953) – radziec­ki dzia­łacz komu­ni­stycz­ny pocho­dze­nia gru­ziń­skie­go, szef NKWD, któ­ry był w naj­więk­szym stop­niu odpo­wie­dzial­ny za „wiel­kie czyst­ki” okre­su sta­li­now­skie­go. Bez­po­śred­nio odpo­wie­dzial­ny za mord pol­skich ofi­ce­rów w Katy­niu w 1940 r.. Wsz­czę­to gorącz­ko­we poszu­ki­wa­nia, a kie­dy Beria wresz­cie się odna­lazł, stwier­dził, że Sta­lin „po pro­stu moc­no śpi po sutej, noc­nej kola­cji”. Dopie­ro 10–12 godzin póź­niej spro­wa­dzo­no prze­ra­żo­nych leka­rzy, aby zba­da­li umie­ra­ją­ce­go przywódcę.

Taka śmierć mia­ła głę­bo­ko sym­bo­licz­ny, a zara­zem bez­li­to­śnie szy­der­czy wydźwięk. Leżą­cy w ago­nii przez kil­ka­na­ście godzin wódz nie mógł uzy­skać pomo­cy w chwi­li, gdy naj­bar­dziej jej potrze­bo­wał. Czło­wiek będą­cy nie­omal ziem­skim bogiem, wład­ny ski­nie­niem ręki wysy­łać milio­ny ludzi z jed­ne­go krań­ca pań­stwa na dru­gi, sam stał się zakład­ni­kiem biu­ro­kra­tycz­ne­go „porząd­ku”, któ­ry tak dłu­go budo­wał, a jego gasną­ca powo­li świa­do­mość zdą­ży­ła jesz­cze oce­nić cały bez­wład stwo­rzo­ne­go prze­zeń systemu.

Frag­ment zna­ko­mi­tej książ­ki Dmi­tri­ja Woł­ko­go­no­wa „Sta­lin – wir­tu­oz kłam­stwa, dyk­ta­tor myśli”, wyda­nej w 2006 r. przez wydaw­nic­two Amber. Autor jako jedy­ny rosyj­ski histo­ryk, będąc gene­ra­łem puł­kow­ni­kiem (gene­ra­łem bro­ni) i pro­mi­nent­nym dzia­ła­czem radziec­kim, miał dostęp do taj­nych archi­wów, zamknię­tych dla wszyst­kich przed­tem i potem – na ich pod­sta­wie przed­sta­wia naj­bar­dziej szcze­gó­ło­wą, wia­ry­god­ną i dema­ska­tor­ską oce­nę Stalina.

Fenomen Stalina

Nie­wi­dzial­ną linię oddzie­la­ją­cą byt od nie­by­tu moż­na prze­kra­czać tyl­ko w jed­nym kie­run­ku. Nawet wiel­cy tego świa­ta nie są w sta­nie wyco­fać się w pół kro­ku. Gdy­by Sta­lin wie­dział, że oprócz śmier­ci fizycz­nej cze­ka go tak­że śmierć poli­tycz­na! Dla współ­cze­snych odej­ście wodza było ogrom­ną tra­ge­dią. Nie zasta­na­wia­li się wów­czas nad tym, że trak­to­wał on zagła­dę milio­nów ludzi jedy­nie w urzę­do­wych kate­go­riach taj­nej sta­ty­sty­ki. Sta­lin zosta­wił w spad­ku potom­nym nie tyl­ko dłu­gie i żmud­ne zada­nie zgłę­bie­nia isto­ty tego, co stwo­rzył, lecz tak­że zażar­te spo­ry o „zagad­kę” same­go Sta­li­na. A jest to przede wszyst­kim „zagad­ka” histo­rycz­nej klę­ski socja­li­zmu, któ­ry zaraz po rewo­lu­cji zabrnął w śle­pą ulicz­kę tota­li­ta­ry­zmu. Śmierć nie zdo­ła­ła oczy­ścić Sta­li­na. Wszyst­kie jego uczyn­ki, osią­gnię­cia i zbrod­nie pod­da­ne zosta­ły pod osąd histo­rii. Czas oba­la mity, lecz roz­wiać je osta­tecz­nie może tyl­ko prawda.

Całą praw­dę o sobie znał jedy­nie on sam. Sta­lin nie lubił pół­to­nów: wszyst­kie rze­czy postrze­gał jako bia­łe lub czar­ne. Nie­wąt­pli­wie pra­gnął, aby w jego wize­run­ku dla potom­no­ści zna­la­zły się tyl­ko jasne bar­wy. Nie wiem, czy znał sta­ro­żyt­ne rzym­skie pra­wo o „potę­pie­niu pamię­ci”, zgod­nie z któ­rym wszyst­ko to, co nie odpo­wia­da­ło panu­ją­ce­mu aku­rat impe­ra­to­ro­wi, nale­ża­ło ska­zać na zapo­mnie­nie. Pra­wo to wszak­że odzwier­cie­dla­ło jedy­nie darem­ność wszel­kich prób regla­men­to­wa­nia ludz­kiej pamię­ci. Pamięć żyje (lub umie­ra) zgod­nie z inny­mi, wła­sny­mi pra­wa­mi. Histo­ria two­rzy się od razu, na czy­sto, bez wstęp­nych szki­ców i brud­no­pi­sów. Prze­szłość moż­na „cof­nąć” jak taśmę fil­mo­wą jedy­nie w świa­do­mo­ści. Sta­lin to rozu­miał i dla­te­go nie szczę­dził wysił­ków, aby w owej „kro­ni­ce” nie pozo­sta­ły żad­ne nie­po­trzeb­ne kadry. Ludzie wie­dzie­li o nim tyl­ko to, co chciał, żeby wiedzieli.

Histo­ria wie­lo­krot­nie poka­za­ła, jak bez­płod­ne, ulot­ne i darem­ne są dąże­nia tych, któ­rzy jesz­cze za życia pra­gną wzno­sić dla sie­bie pomni­ki. Wpa­tru­jąc się w mgli­ste obra­zy prze­szło­ści, widzi­my, że Sta­lin to jeden z naj­bar­dziej krwa­wych tyra­nów wszyst­kich cza­sów. Tacy ludzie, nie­za­leż­nie od naszej woli, nale­żą nie tyl­ko do prze­szło­ści, lecz tak­że do teraź­niej­szo­ści i przy­szło­ści. Ich losy są nie­wy­czer­pa­ną pożyw­ką dla roz­my­ślań o życiu, prze­mi­ja­niu i sumie­niu. Jed­na z kon­klu­zji, jakie nasu­wa­ją się już na samym począt­ku stu­dium o Sta­li­nie, mówi, że w życiu tego czło­wie­ka, jak w zwier­cia­dle, odbi­ja się zło­żo­na dia­lek­ty­ka epo­ki. Poja­wie­nie się kogoś takie­go jak Sta­lin na cze­le par­tii, a fak­tycz­nie prze­cież i pań­stwa, uwień­czy­ło dłu­gi pro­ces, któ­ry zawiódł zwy­cię­ską rewo­lu­cję rosyj­ską 1917 roku na bez­dro­ża biu­ro­kra­tycz­ne­go totalitaryzmu.

Po stra­cie Leni­na w kry­tycz­nym momen­cie histo­rycz­ne­go wybo­ru dróg i metod socja­li­stycz­ne­go budow­nic­twa, par­tia weszła w fazę zażar­tej wal­ki wewnętrz­nej. Leni­now­ska „sta­ra gwar­dia”, kie­dy przy­szło jej wyło­nić spo­śród sie­bie nowe­go wodza, nie sta­nę­ła na wyso­ko­ści zada­nia, nie dostrze­gła w Sta­li­nie czło­wie­ka nie­bez­piecz­ne­go dla nie­okrze­płej jesz­cze pań­stwo­wo­ści. A to z kolei spra­wi­ło, iż w mia­rę upły­wu cza­su dyk­ta­tu­ra pro­le­ta­ria­tu zaczę­ła nabie­rać coraz bar­dziej repre­syj­ne­go charakteru.

Dzi­siaj już wie­my, że Sta­lin nie był­by tym Sta­li­nem, któ­re­go por­tret sta­ra się nakre­ślić autor niniej­szej książ­ki, gdy­by nie posłu­gi­wał się prze­mo­cą jako pod­sta­wo­wym instru­men­tem osią­gnię­cia celów poli­tycz­nych. Prze­moc sta­ła się w isto­cie jed­nym z decy­du­ją­cych środ­ków reali­za­cji pla­nów i pro­gra­mów spo­łecz­no-eko­no­micz­nych. Ta zmia­na poli­tycz­ne­go kur­su, zapo­cząt­ko­wa­na jesz­cze pod koniec lat 20. i ujaw­nia­ją­ca się szcze­gól­nie wyraź­nie po XVII Zjeź­dzie WKP(b) w 1934 roku, zwia­sto­wa­ła nadej­ście gorz­kie­go okre­su, kie­dy to osta­tecz­nie i tra­gicz­nie pogrze­ba­na zosta­ła rewo­lu­cyj­na idea stwo­rze­nia spra­wie­dli­we­go socja­li­stycz­ne­go spo­łe­czeń­stwa. Nie powin­no zatem dzi­wić, że w mia­rę ujaw­nia­nia histo­rycz­nej praw­dy w oce­nach oso­bo­wo­ści Sta­li­na zacho­dzi­ły olbrzy­mie zmia­ny. Pozwo­lę sobie przy­to­czyć dwa przykłady.

Oto obszer­ny cytat z Pozdro­wie­nia Komi­te­tu Cen­tral­ne­go WKP(b) 2WKP(b) – póź­niej Komu­ni­stycz­na Par­tia Związ­ku Radziec­kie­go (KPZR) – nazwa zało­żo­nej w 1903 r. par­tii komu­ni­stycz­nej, rzą­dzą­cej w ZSRR od 1917 do 1991 r. i Rady Mini­strów ZSRR 3ZSRR – Zwią­zek Socja­li­stycz­nych Repu­blik Radziec­kich, Zwią­zek Radziec­ki – histo­rycz­ne pań­stwo socja­li­stycz­ne, zało­żo­ne przez wła­dze Rosyj­skiej Komu­ni­stycz­nej Par­tii (bol­sze­wi­ków) WKP(b) 30 grud­nia 1922 r., zli­kwi­do­wa­ne 26 grud­nia 1991 r. z oka­zji 70. rocz­ni­cy uro­dzin Sta­li­na w 1949 roku:

Razem z Leni­nem ty, towa­rzy­szu Sta­lin, byłeś inspi­ra­to­rem i wodzem Wiel­kiej Socja­li­stycz­nej Rewo­lu­cji Paź­dzier­ni­ko­wej, twór­cą pierw­sze­go na świe­cie radziec­kie­go socja­li­stycz­ne­go pań­stwa robot­ni­ków i chło­pów. W latach woj­ny domo­wej i obcej inter­wen­cji twój orga­ni­za­cyj­ny i woj­sko­wy geniusz dopro­wa­dził naród radziec­ki i jego boha­ter­ską Armię Czer­wo­ną do zwy­cię­stwa nad wro­ga­mi Ojczy­zny. Pod two­im, towa­rzy­szu Sta­lin, bez­po­śred­nim przy­wódz­twem doko­na­ła się ogrom­na pra­ca two­rze­nia naro­do­wych repu­blik radziec­kich i zjed­no­cze­nia ich w jed­no związ­ko­we pań­stwo – ZSRR (…). W każ­dą prze­mia­nę, wiel­ką i małą, wzno­szą­cą naszą Ojczy­znę na coraz więk­sze wyży­ny, ty wło­ży­łeś swo­ją mądrość, nie­spo­ży­tą ener­gię, żela­zną wolę. To nasze szczę­ście, szczę­ście nasze­go naro­du, że Wiel­ki Sta­lin, prze­wod­nik par­tii i pań­stwa, orga­ni­zu­je i inspi­ru­je twór­czą socja­li­stycz­ną pra­cę naro­du radziec­kie­go dla dobra naszej sław­nej Ojczy­zny. Pod two­im kie­row­nic­twem, towa­rzy­szu Sta­lin, Zwią­zek Radziec­ki prze­kształ­cił się w wiel­ką i nie­zwy­cię­żo­ną potę­gę (…). Wszy­scy uczci­wi ludzie na Zie­mi, wszyst­kie następ­ne poko­le­nia będą sła­wić Zwią­zek Radziec­ki i two­je imię, towa­rzy­szu Sta­lin, jako obroń­cy świa­to­wej cywi­li­za­cji przed faszy­stow­ski­mi bar­ba­rzyń­ca­mi (…). Imię Sta­li­na jest naj­droż­sze dla nasze­go naro­du, dla pro­stych ludzi na całym świecie.

A oto dru­gi przy­kład. W słyn­nym, dra­ma­tycz­nym refe­ra­cie O kul­cie jed­nost­ki i jego następ­stwach, wygło­szo­nym nocą z 24 na 25 lute­go 1956 roku, Niki­ta Chrusz­czow 4Niki­ta Sier­gie­je­wicz Chrusz­czow (1894–1971) – przy­wód­ca ZSRR (Sekre­tarz Gene­ral­ny KPZR) w latach 1953–64. powiedział:

Sta­lin stwo­rzył poję­cie „wro­ga ludu”. Ter­min ten auto­ma­tycz­nie wyklu­czał koniecz­ność udo­wod­nie­nia ide­olo­gicz­nych błę­dów, popeł­nio­nych przez poszcze­gól­ne oso­by lub gru­py osób. Kon­cep­cja ta umoż­li­wia­ła zasto­so­wa­nie naj­su­row­szych repre­sji, naru­sza­ją­cych wszyst­kie nor­my rewo­lu­cyj­nej pra­wo­rząd­no­ści, prze­ciw­ko każ­de­mu, kto nie zga­dzał się ze Sta­li­nem w jakiej­kol­wiek kwe­stii, prze­ciw­ko tym, któ­rych choć­by podej­rze­wa­no o zamiar popeł­nie­nia wro­gich czy­nów, a tak­że prze­ciw­ko tym, któ­rzy cie­szy­li się złą opi­nią. Kon­cep­cja „wro­ga ludu” sama w sobie fak­tycz­nie wyklu­cza­ła moż­li­wość pro­wa­dze­nia wszel­kie­go rodza­ju wal­ki ide­olo­gicz­nej oraz moż­li­wość wyra­ża­nia wła­snych poglą­dów w tej czy innej kwe­stii, nawet w przy­pad­ku, jeśli kwe­stia ta mia­ła nie teo­re­tycz­ny, ale prak­tycz­ny cha­rak­ter. Głów­nym i w prak­ty­ce jedy­nym dowo­dem winy, co zaprze­cza wszel­kim zasa­dom pra­wo­znaw­stwa, było „przy­zna­nie się” same­go oskar­żo­ne­go do popeł­nie­nia tych prze­stępstw, o któ­re go oskar­ża­no. Póź­niej­sza wery­fi­ka­cja wyka­za­ła, że takie „przy­zna­nie się” uzy­ski­wa­no w dro­dze zasto­so­wa­nia wobec oskar­żo­ne­go metod fizycz­ne­go nacisku.

Dopro­wa­dzi­ło to do nie­sły­cha­ne­go naru­sze­nia rewo­lu­cyj­nej pra­wo­rząd­no­ści, wsku­tek cze­go ucier­pia­ło wie­lu naj­zu­peł­niej nie­win­nych ludzi, któ­rzy w prze­szło­ści popie­ra­li reali­zo­wa­ną przez par­tię linię.

Na dźwięk imie­nia Sta­li­na więk­szo­ści z nas sta­je dziś żywo w pamię­ci przede wszyst­kim tra­gicz­ny rok 1937, repre­sje, pode­pta­nie ludz­kiej god­no­ści. Cho­ciaż, aby być ści­słym, rok 1937 zaczął się napraw­dę 1 grud­nia 1934 roku, w dniu zabój­stwa Sier­gie­ja Miro­no­wi­cza Kiro­wa, a kto wie, może jego kon­tu­ry zary­so­wa­ły się nawet jesz­cze wcze­śniej, pod koniec lat 20.? Za wie­dzą Sta­li­na szyb­ko wzbie­rał mon­stru­al­ny wrzód bez­pra­wia. Win­ni tych prze­stępstw nigdy nie uzy­ska­ją prze­ba­cze­nia, pamię­taj­my jed­nak, że w tym samym cza­sie powsta­wa­ły Dnie­pro­ges, Magni­to­gorsk, pra­co­wa­li Papa­nin, Ange­li­na, Sta­cha­now, Busy­gin. To wów­czas doj­rze­wał patrio­tyzm ludzi radziec­kich, któ­ry osią­gnął swo­je apo­geum w latach wiel­kiej woj­ny ojczyź­nia­nej 5Autor, Dmi­trij Woł­ko­go­now, jest Rosja­ni­nem i mówi o II woj­nie świa­to­wej.. I dla­te­go, gdy potę­pia­my Sta­li­na za jego zbrod­nie, to z poli­tycz­ne­go i epi­ste­mo­lo­gicz­ne­go punk­tu widze­nia jest błę­dem, a na płasz­czyź­nie moral­nej nie­go­dzi­wo­ścią, odrzu­ca­nie rze­czy­wi­stych osią­gnięć sys­te­mu oraz jego poten­cjal­nych moż­li­wo­ści. Wszyst­ko to uda­ło się zre­ali­zo­wać w prak­ty­ce nie dzię­ki, lecz na prze­kór sta­li­now­skiej meto­do­lo­gii myśle­nia i dzia­ła­nia. W warun­kach demo­kra­cji osią­gnię­cia te mogły­by być z pew­no­ścią bar­dziej impo­nu­ją­ce. Rzecz jed­nak w tym, iż potę­pia­jąc Sta­li­na i ludzi z jego naj­bliż­sze­go oto­cze­nia, nie powin­ni­śmy auto­ma­tycz­nie prze­no­sić nasze­go osą­du na milio­ny zwy­kłych oby­wa­te­li, któ­rych wia­ra w szcze­rość rewo­lu­cyj­nych ide­ałów pozo­sta­wa­ła nie­wzru­szo­na pomi­mo tra­gicz­nych doświadczeń.

Wro­go­wie Sta­li­na zni­ka­li nie tyl­ko fizycz­nie z tego „łez pado­łu”, ale rów­nież z życia publicz­ne­go i wszyst­kich archi­wów. Na lewym zdję­ciu, kolej­no – Kli­mient Woro­szy­łow, Wia­cze­sław Moło­tow, Józef Sta­lin i Niko­łaj Jeżow na otwar­ciu Kana­łu Moskwa-Woł­ga w 1937 r. Pra­we zdję­cie – już bez Jeżo­wa. Pho­to­sho­pa wyna­leź­li Rosja­nie, nie Amerykanie?

Ziemscy Bogowie są śmiertelni

Fizycz­na śmierć dosię­gła Sta­li­na wcze­śniej, niż się spo­dzie­wał. Pod tym wzglę­dem nie­wie­le róż­nił się od więk­szo­ści ludzi. Ale śmierć poli­tycz­na przy­szła sta­now­czo za póź­no. Relik­ty sta­li­ni­zmu prze­trwa­ły do dziś. Śmierć histo­rycz­na zapew­ne nie jest Sta­li­no­wi pisa­na. Ludzie nigdy nie zdo­ła­ją zapo­mnieć wszyst­kie­go, co wią­że się z jego imieniem.

W tam­tych cza­sach ludzie w więk­szo­ści nie zda­wa­li sobie spra­wy z kosz­ma­ru, jaki krył się za kur­ty­ną total­nej biu­ro­kra­cji. Zapew­ne i Alek­san­der Fadie­jew nie wie­dział o niczym, kie­dy kil­ka dni po śmier­ci dyk­ta­to­ra opu­bli­ko­wał obszer­ny arty­kuł Huma­nizm Sta­li­na. Uta­len­to­wa­ny pisarz, któ­re­go sumie­nie rów­nież ści­śnię­te zosta­ło klesz­cza­mi sta­li­now­skie­go dogma­ty­zmu, stwier­dził, iż może­my uwa­żać Sta­li­na za „naj­więk­sze­go z huma­ni­stów, jakich kie­dy­kol­wiek znał świat”. Fadie­jew pisał, że „wiel­ki i pro­sty czło­wiek, któ­re­go nie­złom­ną siłę duszy wyra­ża­ło jego nazwi­sko, dobry nauczy­ciel ludz­ko­ści i ojciec naro­dów doszedł do koń­ca swej ziem­skiej dro­gi, ale jego dzie­ło pozo­sta­nie nie­zwy­cię­żo­ne i nieśmiertelne”.

Przez ostat­ni rok-pół­to­ra roku przed śmier­cią Sta­lin zmie­niał stop­nio­wo usta­lo­ny od daw­na tryb życia. Sta­rość, lata wal­ki i wstrzą­sów, nie­ludz­ka sła­wa i wspo­mnie­nia przy­tła­cza­ły „wodza” swym rosną­cym brze­mie­niem. Obec­nie coraz czę­ściej, wsta­jąc jak zwy­kle o 11.00 rano, Sta­lin nie jeź­dził na Kreml, lecz wzy­wał do sie­bie Poskrie­by­sze­wa 6Alek­san­der Poskrie­by­szew (1891–1965) – oso­bi­sty sekre­tarz Sta­li­na., ssał wyga­słą faj­kę, pod­cho­dził do okna i dłu­go patrzył na zim­ne pasmo oło­wia­ne­go nie­ba nad ciem­nym skra­jem lasu, na ogo­ło­co­ne z liści drze­wa w par­ku, nad któ­ry­mi krą­ży­ły sta­da wron. Nie wie­dzieć cze­mu, przy­po­mniał sobie nagle, iż jed­ną z ulu­bio­nych roz­ry­wek cara Miko­ła­ja II pod­czas spa­ce­rów było strze­la­nie do wron. Pamię­tał, że w „Kra­snom Archi­wie” opu­bli­ko­wa­no wyjąt­ki z dzien­ni­ków ostat­nie­go rosyj­skie­go wład­cy. Sta­lin zapra­gnął je przejrzeć.

Następ­ne­go dnia Beria (wszyst­ki­mi archi­wa­mi pań­stwo­wy­mi zawia­dy­wa­ło MWD) i Poskrie­by­szew przy­nie­śli do gabi­ne­tu kil­ka­dzie­siąt zeszy­tów w safia­no­wej opra­wie. Sta­lin, zamie­niw­szy kil­ka słów z Berią po gru­ziń­sku, odpra­wił współ­pra­cow­ni­ków i zaczął powo­li prze­wra­cać stro­ni­ce, zatrzy­mu­jąc się cza­sem przy jakimś frag­men­cie na dłu­żej. Był wstrzą­śnię­ty: pra­wie pół set­ki gru­bych zeszy­tów i nic inte­re­su­ją­ce­go. Samo­wład­ca bar­dziej zapew­ne dbał o cią­głość zapi­sów (w cią­gu 36 lat nie opu­ścił ani jed­ne­go dnia!) niż o ich treść. Pogo­da, roz­mo­wy, bilard, czy­ta­nie, imie­ni­ny, przy­ję­cia, spa­ce­ry z Alis­są, polo­wa­nia… W zeszy­cie z 1895 roku pod­su­mo­wa­ne zosta­ły łowiec­kie osią­gnię­cia cara: „Przez cały sezon zabi­to 3 żubry, 28 jele­ni, 3 kozi­ce, 8 dzi­ków, 3 lisy = 45”. Strze­lać car lubił: „Spa­ce­ro­wa­łem i zabi­łem wro­nę” (8 listo­pa­da 1904 roku). Na wro­nach impe­ra­tor „ćwi­czył oko”, bił pew­nie. Sta­lin już bez więk­sze­go zain­te­re­so­wa­nia wer­to­wał zeszy­ty, wszę­dzie to samo. Nie mia­ła Rosja szczę­ścia do carów, pomy­ślał, być może nie tam strze­la­li, gdzie należało.

Co będą mówić o nim, Sta­li­nie, po jego śmier­ci? Czy i u nie­go ktoś ośmie­li się doszu­ki­wać fał­szu, błę­dów? Nie, to nie­moż­li­we. Daw­na „Rosja w mro­kach” sta­ła się potęż­nym, zwy­cię­skim mocar­stwem. Jesz­cze jeden, dwa fan­ta­stycz­ne zry­wy i pań­stwo będzie dyk­to­wać wszyst­kim swo­je reguły…

Poskrie­by­szew wie­lo­krot­nie zasta­wał „gospo­da­rza” sto­ją­ce­go przy oknie w jadal­ni lub sie­dzą­ce­go na krze­śle zwró­co­nym w stro­nę par­ku. O czym myślał „wódz”, rozu­mie­jąc, że przy całej swo­jej wiel­ko­ści jest śmier­tel­ny jak wszyscy?