Szef-Psychopata? Nie widać. To niemożliwe, to taki miły człowiek

Sku­tecz­ność, odpor­ność psy­chicz­na, urok, odwa­ga i skon­cen­tro­wa­nie na dzia­ła­niu – to oso­bi­ste atry­bu­ty dziś bar­dzo pożą­da­ne. Wszyst­kie te cechy są domi­nu­ją­ce u ludzi o skłon­no­ściach psy­cho­pa­tycz­nych: nie tyl­ko seryj­ni mor­der­cy, ale też dyrek­to­rzy ban­ków, mene­dże­ro­wie i poli­ty­cy, któ­rych nad­re­pre­zen­ta­cja w tej gru­pie jest bar­dzo wyraź­na, a nawet… chi­rur­dzy.

Co łączy­ło dwóch słyn­nych Ame­ry­ka­nów – Steve’a Job­sa, twór­cę potę­gi Apple’a, i Teda Bundy’ego, seryj­ne­go mor­der­cę? Wbrew pozo­rom – wie­le: wyra­fi­no­wa­nie, wizjo­ner­stwo, urok, odpor­ność psy­chicz­na i cha­ry­zma. Dla­cze­go Jobs nie tra­fił do wię­zie­nia, a Bun­dy tak? Ponie­waż u pierw­sze­go z nich cechy te zosta­ły wyko­rzy­sta­ne w celach akcep­to­wa­nych spo­łecz­nie i nie były tak nasi­lo­ne jak u mania­kal­ne­go mor­der­cy.

Doko­naj­my prze­glą­du tego intry­gu­ją­ce­go tema­tu: kto to jest psy­cho­pa­ta, co czu­je i czy wie, że doko­nu­je bar­ba­rzyń­skich dzia­łań, co się dzie­je w jego mózgu, czy war­to być psy­cho­pa­tą, dla­cze­go chi­rurg powi­nien nim być, czy nad­cho­dzi „rasa kor­po­ra­cyj­nych psy­cho­pa­tów” i gale­ria nie­któ­rych sław­nych dewian­tów. Ale naj­pierw zaj­mij­my się tymi „zwy­kły­mi” psy­cho­pa­ta­mi.

Definicja Psychopaty (Osobowości dyssocjalnej)

Oso­bo­wość dys­so­cjal­na, psy­cho­pa­tia, oso­bo­wość anty­spo­łecz­na – zabu­rze­nie struk­tu­ry oso­bo­wo­ści o cha­rak­te­rze trwa­łym; doty­czy 2–3% popu­la­cji każ­de­go spo­łe­czeń­stwa. Zabu­rze­nie to wią­że się z obec­no­ścią trzech defi­cy­tów psy­chicz­nych: lęku, ucze­nia się i rela­cji inter­per­so­nal­nych.

Prof. Kazi­mierz Pospi­szyl, zna­ko­mi­ty pol­ski psy­cho­log, widzi podział tych zabu­rzeń na typ impul­syw­ny i typ kal­ku­la­tyw­ny. Wyróż­nia w psy­cho­pa­tii:
▪ defi­cyt lęku – defekt emo­cjo­nal­ny pole­ga­ją­cy na bra­ku przy­swa­ja­nia odru­chów moral­nych i bra­ku empa­tii;
▪ defi­cyt ucze­nia się – głów­nie w typie impul­syw­nym zacho­wa­nia agre­syw­ne;
▪ upo­śle­dze­nie związ­ków – rela­cje opar­te na przy­dat­no­ści innych do wła­snych celów, płyt­kie związ­ki – domi­nu­ją­ce w typie kal­ku­la­tyw­nym, igno­ro­wa­nie kon­wen­cji spo­łecz­nych;
▪ cierń psy­cho­pa­tycz­ny – zubo­żo­ne życie psy­chicz­ne, kom­pen­so­wa­ne przez nar­cyzm – wyczu­le­nie na prze­ja­wy nie­do­ce­nia­nia.

Zda­niem Kevi­na Dut­to­na, psy­cho­lo­ga spo­łecz­ne­go z Oks­for­du (kon­takt) i auto­ra książ­ki „Mądrość psy­cho­pa­tów”, doza psy­cho­pa­tii uła­twia odno­sze­nie suk­ce­sów. „Psy­cho­pa­tia jest niczym świa­tło sło­necz­ne: jego nad­miar może wywo­łać raka i zabić, ale jeśli wysta­wia­my się na jego dzia­ła­nie z umia­rem, ma dobro­czyn­ny wpływ na jakość nasze­go życia i zdro­wie” – uwa­ża Dut­ton.

Czas sobie uświa­do­mić, że żyje­my wśród – jak nazwał ich Anto­ine Becha­ra, psy­cho­log i neu­ro­bio­log z Uni­ver­si­ty of Southern Cali­for­nia (kon­takt) – „funk­cjo­nal­nych psy­cho­pa­tów” – ludzi, któ­rzy panu­ją nad swo­imi emo­cja­mi i nie odczu­wa­ją ich tak sil­nie jak inni. Są wśród nich mene­dże­ro­wie wyso­kie­go szcze­bla, sku­tecz­ni praw­ni­cy, chi­rur­dzy, dziel­ni żoł­nie­rze jed­no­stek spe­cjal­nych. Co tu kryć: zazdro­ści­my im. Chcie­li­by­śmy mieć cho­ciaż część ich cza­ru, sku­tecz­no­ści i odwa­gi. Ale czy to w ogó­le jest moż­li­we?

Zgod­nie z defi­ni­cją Ame­ry­kań­skie­go Towa­rzy­stwa Psy­chia­trycz­ne­go, psy­cho­pa­tia to anty­spo­łecz­ne zabu­rze­nie oso­bo­wo­ści, obja­wia­ją­ce się m.in. nie­sza­no­wa­niem norm spo­łecz­nych, bra­kiem hamul­ców w zacho­wa­niu, np. moral­nych, nie­li­cze­niem się z emo­cja­mi innych i instru­men­tal­nym trak­to­wa­niem ludzi. Jed­na oso­ba na sto jest psy­cho­pa­tą, zazwy­czaj łagod­nym.

Oto nadchodzi skorpion

Ludzie wiel­cy i ludzie dobrzy to rzad­ko ci sami – Win­ston Chur­chill

Skor­pion i żaba sie­dzą nad brze­giem wody. Obo­je muszą się dostać na dru­gą stro­nę.
– Halo, żabo! – woła skor­pion zza trzci­ny. – Czy była­byś tak dobra i prze­nio­sła mnie przez rze­kę na swo­im grzbie­cie? Mam tam waż­ną spra­wę do zała­twie­nia, a nie potra­fię pły­wać.
Żaba robi się podejrz­li­wa.
– No cóż, skor­pio­nie – odpo­wia­da. – Rozu­miem, że masz tam coś waż­ne­go, ale ty też zro­zum, pro­szę, moje wąt­pli­wo­ści. Jesteś skor­pio­nem. Masz wiel­ki kolec na koń­cu ogo­na. Jeśli cię wezmę na ple­cy, ukłu­jesz mnie, bo leży to w two­jej natu­rze.
Skor­pion, któ­ry spo­dzie­wał się obiek­cji, pro­te­stu­je:
– Ależ, dro­ga żabo, dosko­na­le rozu­miem two­je oba­wy. Zauważ jed­nak, że zupeł­nie nie leży to w moim inte­re­sie. Muszę dostać się na dru­gą stro­nę. I daję sło­wo, że nic ci się nie sta­nie.
Żaba zda­je się być prze­ko­na­na logi­ką skor­pio­na. Zga­dza się, choć nie­chęt­nie, bie­rze go na ple­cy i ska­cze do wody.
Z począt­ku wszyst­ko idzie dobrze. Dokład­nie według pla­nu. Ale w poło­wie prze­pra­wy żabę prze­szy­wa nagle ostry ból. Kątem oka widzi, że skor­pion wycią­ga kolec z jej cia­ła. Czu­je, jak łapy zaczy­na­ją jej drę­twieć.
– Ty głup­cze – recho­cze z bólem. – Mówi­łeś, że musisz się dostać na dru­gą stro­nę, bo masz tam waż­ne spra­wy. A teraz przez cie­bie obo­je zgi­nie­my!
Skor­pion, jak­by nigdy nic, wyle­gu­je się na grzbie­cie żaby. Nie­co znu­dzo­nym gło­sem odpo­wia­da:
– Moja dro­ga, prze­cież sama zauwa­ży­łaś, że jestem skor­pio­nem i taka jest moja natu­ra – stwier­dza obo­jęt­nie.
Po czym i skor­pion, i żaba zni­ka­ją w rwą­cym nur­cie rze­ki. Od tej pory nikt ich już nie widział.

(frag­ment książ­ki Kevi­na Dut­to­na „Mądrość psy­cho­pa­tów”)

No cóż, skor­pion nie­wąt­pli­wie nale­żał do gru­py psy­cho­pa­tów impul­syw­nych.

Jak się czuje psychopata

Kevin Dut­ton pod­czas pisa­nia książ­ki „Mądrość psy­cho­pa­tów” sam stał się na kil­ka chwil psy­cho­pa­tą i spoj­rzał na świat psy­cho­pa­tycz­ny­mi (na moment) ocza­mi. Pomo­gli mu w tym kole­dzy naukow­cy, prze­cze­su­jąc – jak żar­tu­je Dut­ton w swo­jej książ­ce – jego gło­wę neu­ro­lo­gicz­nym grze­bie­niem. Było nim urzą­dze­nie zwa­ne TMS do prze­zczasz­ko­wej sty­mu­la­cji magne­tycz­nej. To nic inne­go jak zmu­sza­nie neu­ro­nów do aktyw­no­ści za pomo­cą pola magne­tycz­ne­go. Moż­na na przy­kład w ten spo­sób spra­wić, by ktoś bez­wol­nie poru­szał małym pal­cem u nogi (skut­ki wywo­ła­nie TMS są krót­ko­trwa­łe). Pró­bu­je się tak rów­nież leczyć obja­wy cho­ro­by afek­tyw­nej dwu­bie­gu­no­wej, uda­ru mózgu, cho­ro­by Par­kin­so­na czy szu­my uszne.

U Dut­to­na sty­mu­lo­wa­no cia­ło mig­da­ło­wa­te, część mózgu nazy­wa­ną cza­sem wie­żą kon­tro­l­ną emo­cji, i obszar odpo­wie­dzial­ny za decy­zje moral­ne, tak aby były mniej wraż­li­we na bodź­ce. Jak się poczuł? Wspa­nia­le – jak twier­dzi. Efekt był podob­ny jak po wypi­ciu kil­ku kie­lisz­ków wina, ale bez wra­że­nia ocię­ża­ło­ści: męż­czy­zna zacho­wał wyostrzo­ne zmy­sły i świa­do­mość tego, co dzie­je się doko­ła. „Czu­ję swo­bod­ną, nie­fra­so­bli­wą pew­ność sie­bie. Trans­cen­den­tal­ne zwol­nie­nie zaha­mo­wań. Rodzą­ce się we mnie subiek­tyw­ne poczu­cie moral­no­ści” – pisze Dut­ton w książ­ce „Mądrość psy­cho­pa­tów”. „A więc to takie uczu­cie być psy­cho­pa­tą, myślę sobie. Iść przez życie z wie­dzą, że bez wzglę­du na to, co powiem albo zro­bię, wina, skru­cha, wstyd, żal, strach – wszyst­kie te zna­jo­me, codzien­ne sygna­ły ostrze­gaw­cze, któ­re nor­mal­nie zapa­la­ją się na mojej psy­chicz­nej tabli­cy kon­tro­l­nej – nie będą mi już doku­czać”. Życie wyda­wa­ło mu się peł­ne moż­li­wo­ści, a hory­zon­ty – dużo szer­sze.

Psychopata we mnie

Odkry­łem, że mam mózg psy­cho­pa­ty – mówi w wywia­dach neu­ro­bio­log James Fal­lon (kon­takt). Pra­wie dzie­sięć lat temu, ana­li­zu­jąc ska­ny mózgu, zauwa­żył, że jego wła­sny mózg ma cechy cha­rak­te­ry­stycz­ne dla nie­któ­rych psy­cho­pa­tycz­nych mor­der­ców. Przy­po­mniał sobie, że w dzie­ciń­stwie wró­żo­no mu raczej przy­szłość mafio­sa niż naukow­ca. I choć nigdy nie popeł­nił prze­stęp­stwa, a jego życie rodzin­ne i karie­ra nauko­wa ukła­da­ły się cał­kiem dobrze, drą­żył temat: doszedł do wnio­sku, że ma „gen wojow­ni­ka”, któ­ry może powo­do­wać – jak sądzi wie­lu naukow­ców – agre­sję, skłon­ność do prze­mo­cy i obni­że­nie empa­tii. Oso­bi­ste doświad­cze­nia i wie­dza nauko­wa kaza­ły mu sku­pić się na pyta­niu, w jakim stop­niu przy­ja­zne śro­do­wi­sko może kom­pen­so­wać lub łago­dzić nega­tyw­ne oddzia­ły­wa­nie nie­któ­rych genów. I jest wdzięcz­ny swo­im rodzi­com, że takie przy­ja­zne warun­ki mu stwo­rzy­li.

W paź­dzier­ni­ku 2005 roku James Fal­lon, pro­fe­sor psy­chia­trii na Uni­wer­sy­te­cie w Kali­for­nii, bada­jąc ruty­no­wo ska­ny mózgów psy­cho­pa­tycz­nych mor­der­ców, doko­nał naj­bar­dziej szo­ku­ją­ce­go odkry­cia swo­je­go życia. Zauwa­żył (zdję­cie), że jego mózg wyka­zu­je iden­tycz­ne cechy z mózga­mi psy­cho­pa­tów. Arty­kuł na ten temat: DailyMail.co.uk