Ogromne dochody z ropy naftowej zwanej „czarnym złotem” są przyczyną licznych współczesnych konfliktów na świecie. Niektóre z nich to konfrontacje lokalne o niewielkim natężeniu (Nigeria, Timor, Sudan), inne rozgrywają się na arenie międzynarodowej i przeradzają się w wojny, tak jak konflikty trwające już od kilkudziesięciu lat na Bliskim Wschodzie i w innych krajach arabskich, będących największymi producentami ropy.
Nie ma wątpliwości, że ropa naftowa była, jest i będzie produktem strategicznym przynajmniej dopóty, dopóki głównym paliwem będzie benzyna. Dlatego zastanawia fakt, że nadmiar kapitału pochodzący z produkcji ropy, znajduje się obecnie nie – tak jak było 50 lat temu – w Europie i USA; sama Arabia Saudyjska codziennie zarabia na jej eksporcie setki milionów dolarów (przy cenie ropy na poziomie 100 dolarów za baryłkę i eksporcie 8.864.680 baryłek dziennie). Koncerny „Starego Świata”, mając około 10% globalnego udziału w wydobyciu i 3% światowych rezerw jeszcze należą do czołówki dzięki przetwórstwu ropy – produktom przemysłu petrochemicznego. Lecz tak olbrzymi strumień pieniędzy, skierowany do państw-członków OPEC (a więc głównie krajów arabskich) i Rosji spowoduje rozkwit nowych potęg gospodarczych i wykupywanie przez nie majątku krajów, które importować ropę muszą, i którym zagraża w związku z tym nieustannie pogłębiający się kryzys gospodarczy. Jak do tego doszło? Oto ciekawa i burzliwa dla wielu narodów historia ropy naftowej.
Świt ery ropy naftowej: wszystko zaczęło się… w Polsce
Przez miliony lat ludzkość musiała godzić się na ciemność, gdy nastawał zachód Słońca. W nocy świeciły tylko gwiazdy i Księżyc lub rozpalane drewniane łuczywa czy wybuchające incydentalnie pożary. Dopiero około 70 000 lat temu prehistoryczni ludzie wymyślili pierwsze, prymitywne źródła oświetlenia, mocząc i zapalając włókna w oleju, pochodzącego z tłuszczu zwierzęcego, wosku pszczelego, lub oleju roślinnego z oliwek czy z nasion sezamu.
Kilka tysięcy lat temu mieszkańcy Bliskiego Wschodu nauczyli się produkować naftę do lamp. Uzyskiwali ją poprzez destylację ropy naftowej. Jednak współczesna era ropy rozpoczęła się dopiero w 1853 roku w… Polsce (a ściśle rzecz biorąc na terenach Polski, gdyż nasze państwo w owym czasie nie istniało, było pod zaborami), kiedy to polski chemik Ignacy Łukasiewicz (1822–82) odkrył, jak wytwarzać ją na skalę przemysłową. W 1854 r. założył pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna, a w 1856 r. w Ulaszowicach (obecnie dzielnica Jasła) rozpoczęła pracę pierwsza na świecie rafineria ropy naftowej. Nafta szybko zaczęła wypierać drogi olej wielorybi jako główne paliwo lamp w Północnej Ameryce i w Europie. Rosnące zapotrzebowanie na naftę rozpoczęło wyścig w poszukiwaniu nowych źródeł ropy, szczególnie w USA.
Ignacy Łukasiewicz (1822–82) polski chemik, farmaceuta i przedsiębiorca, wynalazca lampy naftowej, twórca przemysłu naftowego. Jako pierwszy na świecie wykorzystał na skalę przemysłową korzyści jakie daje ropa naftowa. Sprawny organizator, z czasem dorobił się na ropie naftowej dużego majątku. Był również wielkim społecznikiem, finansując wiele inicjatyw z własnej kieszeni.
1853 – na przełomie roku 1852/53 Łukasiewicz i Jan Zeh otrzymali naftę metodą frakcjonowanej destylacji. Łukasiewicz starał się potem znaleźć dla nafty zastosowanie praktyczne. Stosowane do tej pory lampy oliwne nie nadawały się do nafty i wymagały przekonstruowania. Pierwsza skonstruowana przez Łukasiewicza lampa rozświetliła wystawę apteki „Pod Złotą Gwiazdą” we Lwowie, której właścicielem był Piotr Mikolasch.
1853, 31 lipca – symboliczna, oficjalna data narodzin przemysłu naftowego.
Po raz pierwszy zastosowano w praktyce oświetlenie naftowe podczas pilnej nocnej operacji w szpitalu powszechnym na lwowskim Łyczakowie.
1854 – na początku roku Łukasiewicz przeniósł się do Gorlic, aby być bliżej terenów roponośnych. W tym roku w gorlickiej dzielnicy Zawodzie na skrzyżowaniu ulic Węgierskiej i Kościuszki zapłonęła pierwsza na świecie uliczna lampa naftowa. Rozpoczął pracę w miejscowej aptece Jana Tomaszewicza. Jednocześnie zaczął z okolicznymi właścicielami terenów roponośnych zakładać pierwsze spółki i kopalnie ropy, które powstały w następnych latach w rejonie Gorlic, Jasła i Krosna.
1854 – założył pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna (spółka naftowa Trzecieski-Łukasiewicz); kopalnia jest czynna do dzisiaj.
1856 – Klęczany koło Nowego Sącza: Łukasiewicz otwiera rafinerię. Z ropy produkował naftę, smary, oleje smarne i asfalt.
U zarania XX wieku szczególną rolę w światowym przemyśle zaczęła odgrywać energia elektryczna, stal i maszyny o napędzie mechanicznym. Niemiec Rudolf Diesel w roku 1897 opatentował wysokoprężny silnik spalinowy o mocy 15 KM, wykorzystując naftę. Przystąpiono do przetwarzania ropy naftowej, z której uzyskano asfalt, benzynę, oleje i smary. Rozpoczęto budowę samochodów o napędzie spalinowym; w tej dziedzinie przodowały Stany Zjednoczone. Henry Ford w 1892 r. otworzył pierwszy warsztat produkujący samochody seryjnie.
Nic nie zmieniło przemysłu naftowego bardziej niż powstanie silnika samochodowego w Stanach Zjednoczonych. W 1900 roku po amerykańskich drogach jeździło zaledwie 8000 samochodów. Ale już w 1908 r. liczba posiadaczy tego cudu techniki osiągnęła 125 tysięcy, a w 1920 r. wzrosła do 8,1 mln. W roku 1930 po USA jeździło już 26,7 mln aut – wszystkie potrzebowały paliwa, którym była benzyna produkowana z ropy naftowej. Branża stawała się niezwykle dochodowa, więc już wkrótce pionierzy – samotni poszukiwacze znani jako „wildcatters” rozpoczęli swoje wiercenia, nie mając nawet wskazówek, gdzie ropy szukać. Wielu zbankrutowało, ale nieliczni szczęśliwcy doczekali upragnionych „gushers” – wytrysków ropy z dokonywanych odwiertów. Masowa produkcja benzyny z ropy naftowej, wydobywanej głównie w Kalifornii, Oklahomie, i przede wszystkim Teksasie, napędziła ogromny wzrost gospodarczy i mocno przyczyniła się do tego, że USA wkrótce stały się najbogatszym krajem na świecie. Produkcja samochodów i wydobycie ropy naftowej szły pełną parą.
Jednocześnie narastający od przełomu XIX i XX wieku wyścig zbrojeń spowodował przyspieszenie procesu uprzemysłowienia poszczególnych państw, które znaczną część budżetu poświęcały na cele obronne. Budowa okrętów, armat i karabinów zmuszała do budowy hut i walcowni stali, a to z kolei do wydobywania większych ilości węgla kamiennego i ropy naftowej oraz mnożenia wytwórni elektryczności i innych rodzajów siły napędowej. Od ilości produkowanego żelaza i stali zależała możliwość rozwoju innych gałęzi przemysłu.
Podczas I wojny światowej (1914–18) jedne z największych na świecie pól naftowych, znajdujących się w Persji (Iran), zabezpieczała i eksploatowała Wielka Brytania. Natomiast już w roku 1920 Stany Zjednoczone liczące 6% ludności świata koncentrowały 66% światowego wydobycia ropy naftowej, 20% produkcji złota, 50% wydobycia węgla, 60% światowej produkcji aluminium, 60% miedzi; wytwarzały 85% światowej produkcji samochodów. Powstawały ogromne fortuny magnatów przemysłu naftowego i motoryzacyjnego.
Siedem Sióstr (Seven Sisters) – nieformalne porozumienie wielkich korporacji wydobywczych, powstałe w 1928 r. Osiągnięte tam ustalenia łagodziły dotychczasową ostrą konkurencję między tymi towarzystwami. Przewidywały ograniczenie wydobycia ropy stosownie do kształtowania się popytu na nią i zachowanie dotychczasowych proporcji w jej wydobyciu między towarzystwami. Uzgodniono również ceny zbytu ropy naftowej. Za podstawę wzięto ceny ropy amerykańskiej plus koszty frachtu do miejsca dostawy. Korporacje naftowe dyktowały ceny przez kontrolę produkcji, w 1965 roku kontrolowały 62,4% wydobycia ropy (nie licząc ZSRR i krajów Europy Wschodniej). Nazwę zaproponował w latach 50. ówczesny szef włoskiego giganta naftowego Eni, Enrico Mattei.
W skład grupy wchodziły: Anglo-Persian Oil Company (BP), Royal Dutch Shell, Gulf Oil, Standard Oil of California (SoCal), Standard Oil of New Jersey (Esso), Standard Oil of New York (Socony) i Texaco. Ich działanie w kierunku obniżania cen ropy na Bliskim Wschodzie spowodowało reakcję w postaci powstania OPEC.
Współcześnie „Nowymi Siedmioma Siostrami” nazywa się siedem z kilkunastu największych na świecie i najbardziej wpływowych koncernów energetycznych: Saudi Aramco (Arabia Saudyjska), CNPC – PetroChina (Chiny), Gazprom (Rosja), NIOC – National Iranian Oil Company (Iran), Petrobras (Brazylia), PDVSA (Wenezuela) i Petronas (Malezja). Te spółki, w których większościowym udziałowcem jest państwo, kontrolują prawie 30% światowego wydobycia i ponad 30% łącznych światowych rezerw ropy i gazu.
„Stare” siostry mają około 10% udziału w wydobyciu i dysponują około 3% światowych rezerw, jednak dzięki temu, że sprzedają nie tylko ropę i gaz, ale też benzynę, olej napędowy i produkty przemysłu petrochemicznego – pod względem przychodów ciągle jeszcze górują nad „nowymi” siostrami. Zobacz artykuł w Financial Times (jeszcze sprzed kryzysu 2008 r.).
Dzięki ropie cała światowa gospodarka nabrała wielkiego rozpędu. W 1924 roku przekroczono produkcję przemysłową z 1913 r. o 15%, a w 1929 r. wynik był aż trzy razy lepszy: 45%. Rozwijano elektryfikację gospodarki oraz wydobycie ropy naftowej jako nowych źródeł energii oraz wytwarzano silniki spalinowe i inne urządzenia techniczne. Rozwijała się komunikacja lotnicza i łączność telefoniczna. W latach 1913–1929 nastąpił wzrost wydobycia węgla kamiennego z 1 216 mln do 1 690 mln ton, a wydobycie ropy naftowej wzrosło ze 108 mln do 144 mln ton.
Źródło: U.S. Energy Information Administration (2019–09)
Nie trzeba dodawać, że zarówno podczas pierwszej, jak i drugiej wojny światowej przebieg działań militarnych w decydującym stopniu zależał od eksploatacji posiadanych już, jak i zdobywania nowych terytoriów roponośnych.
Pierwszy konflikt: Kryzys Sueski (rok 1956)
W drugiej połowie lat 50., widząc szybko rosnące znaczenie gospodarcze Bliskiego Wschodu (dzięki ropie naftowej) i mając silne poparcie Związku Radzieckiego, rząd Egiptu – państwa mającego podówczas dominującą rolę w świecie arabskim – chciał jednoczyć te kraje wokół powstałej w 1945 roku Ligi Państw Arabskich, początkowo skupiającej tylko siedem państw, a do lutego 1956 r. dziewięć. Było to luźne stowarzyszenie państw „powiązanych wspólnotą języka, historii, kultury i religii”, a jednak znacznie różniących się między sobą, prowadzących politykę antykomunistyczną i antykolonialną. Mimo to uzyskały one wsparcie ZSRR i innych krajów socjalistycznych: Trwała „zimna wojna” i ZSRR próbował wygrać państwa arabskie przeciw Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii i Izraelowi.
29 października 1956 r. nastąpiła militarna agresja Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela na Egipt. Agresja została poprzedzona decyzją Egiptu, będącego w sojuszu z ZSRR, o nacjonalizacji Kanału Sueskiego (26 lipca 1956), jednak rzeczywistą przyczyną wybuchu wojny było pragnienie obu krajów utrzymania kontroli nad Kanałem. Państwa te dla realizacji swoich celów posłużyły się Izraelem, którego statki handlowe nie mogły korzystać z Kanału Sueskiego, ale de facto Kanał miał ogromne znaczenie strategiczne dla samych Brytyjczyków – była to najdogodniejsza droga morska między Wielką Brytanią a Indiami i złożami ropy naftowej na Bliskim Wschodzie. Brytyjczycy zdołali utrzymywać kontrolę nad Kanałem przez całą II wojnę światową, czerpiąc przy okazji spore dochody z żeglugi po Kanale.
Pod względem militarnym, strategicznym i taktycznym wojna okazała się sukcesem Izraela, Wielkiej Brytanii i Francji, ale efekty polityczne konfliktu dla europejskich mocarstw z powodu postawy USA okazały się wysoce negatywne. Anglia i Francja przegrały walkę nie tylko o Kanał, ale również o panowanie na Bliskim Wschodzie.
Prezydent Eisenhower 5 marca 1957 r. ogłosił, iż Stany Zjednoczone przejmują odpowiedzialność za utrzymanie porządku i pokoju na Bliskim Wschodzie. Musiały one nadal lawirować między interesami krajów arabskich i Izraela, ponieważ współpraca USA z Izraelem wynikała z nacisku lobby żydowskiego w USA, natomiast z państwami arabskimi wiązała się z posiadanymi przez nie ogromnymi złożami ropy naftowej.
W 1955 r. koncerny naftowe kosztem nakładów w wysokości 240 mln dolarów osiągnęły czysty zysk w wysokości 1 900 mln dolarów.
Generał Dwight Eisenhower, Republikanin, był prezydentem USA do 1960 roku. Stany miały się dobrze, jak nigdy dotąd; może dlatego zapowiedział stworzenie Ery Dobrego Samopoczucia. W dalszym ciągu rozbudowywano przemysł i rozwijano rolnictwo. W 1958 r. utworzono Krajową Agencję Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA). Amerykańskie koncerny naftowe kontrolowały wydobycie i dystrybucję ropy naftowej w skali globalnej.
Ropa Naftowa i Gaz Ziemny – Największe Koncerny (2019)
Lp. | Firma | Państwo | Przychody * | Zatrudnienie |
---|---|---|---|---|
1 | Sinopec ![]() | Chiny ![]() | 415 | 619.151 |
2 | Royal Dutch Shell ![]() | ** NL / UK ![]() ![]() | 397 | 81.000 |
3 | China National Petroleum ![]() | Chiny ![]() | 393 | 1.382.401 |
4 | PetroChina ![]() | Chiny ![]() | 368 | 534.652 |
5 | Saudi Aramco ![]() | Arabia Saudyjska ![]() | 356 | 76.418 |
6 | BP ![]() | Wlk. Brytania ![]() | 304 | 73.000 |
7 | Exxon Mobil ![]() | USA ![]() | 290 | 71.000 |
8 | Total ![]() | Francja ![]() | 184 | 104.460 |
9 | Chevron ![]() | USA ![]() | 166 | 48.600 |
10 | Gazprom ![]() | Rosja ![]() | 131 | 466.100 |
11 | Łukoil ![]() | Rosja ![]() | 119 | 102.500 |
12 | Phillips 66 | USA ![]() | 114 | 14.200 |
13 | Valero Energy | USA ![]() | 111 | 10.261 |
14 | China National Offshore Oil | Chiny ![]() | 108 | 93.601 |
15 | Marathon Petroleum | USA ![]() | 97 | 60.350 |
16 | Petrobras ![]() | Brazylia ![]() | 96 | 63.361 |
17 | Eni ![]() | Włochy ![]() | 91 | 31.701 |
18 | Rosnieft ![]() | Rosja ![]() | 90 | 308.000 |
19 | Pemex ![]() | Meksyk ![]() | 87 | 131.108 |
20 | JXTG Holdings | Japonia ![]() | 83 | 40.695 |
21 | Equinor (Statoil) | Norwegia ![]() | 80 | 20.525 |
22 | IndianOil | Indie ![]() | 78 | 33.498 |
23 | PTT | Tajlandia ![]() | 72 | 26.613 |
24 | Petronas ![]() | Malezja ![]() | 62 | 48.001 |
25 | Pertamina | Indonezja ![]() | 58 | 31.569 |
26 | Repsol | Hiszpania ![]() | 53 | 22.735 |
27 | ConocoPhillips | USA ![]() | 52 | 19.100 |
28 | PDVSA ![]() | Wenezuela ![]() | 48 | 70.000 |
29 | CNOOC | Chiny ![]() | 45 | 21.046 |
67 | PKN Orlen ![]() | Polska ![]() | 30 | 21.282 |
Źródło danych tabeli: Fortune Global 500 (2019) oraz Financial Times Global 500 (2015), także Wikipedia (wersja angielska).