Wojny o Ropę Naftową. Zaropiały Świat XX wieku

Wiel­kie docho­dy z ropy naf­to­wej zwa­nej „czar­nym zło­tem” są przy­czy­ną licz­nych współ­cze­snych kon­flik­tów na świe­cie. Nie­któ­re z nich to kon­fron­ta­cje lokal­ne o małym natę­że­niu (Nige­ria, Timor, Sudan), inne roz­gry­wa­ją się na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej i prze­ra­dza­ją się w woj­ny, tak jak kon­flik­ty trwa­ją­ce od kil­ku­dzie­się­ciu lat na Bli­skim Wscho­dzie i w innych kra­jach arab­skich, będą­cych naj­więk­szy­mi pro­du­cen­ta­mi ropy.

Nie ma wąt­pli­wo­ści, że ropa naf­to­wa była, jest i będzie pro­duk­tem stra­te­gicz­nym przy­naj­mniej dopó­ty, dopó­ki głów­nym pali­wem będzie ben­zy­na. Dla­te­go zasta­na­wia fakt, że nad­miar kapi­ta­łu pocho­dzą­cy z pro­duk­cji ropy, znaj­du­je się obec­nie nie – tak jak było 50 lat temu – w Euro­pie i USA; sama Ara­bia Sau­dyj­ska codzien­nie zara­bia na jej eks­por­cie set­ki milio­nów dola­rów (przy cenie ropy na pozio­mie 100 dola­rów za barył­kę i eks­por­cie 8.864.680 bary­łek dzien­nie). Kon­cer­ny „Sta­re­go Świa­ta”, mając oko­ło 10% glo­bal­ne­go udzia­łu w wydo­by­ciu i 3% świa­to­wych rezerw jesz­cze nale­żą do czo­łów­ki dzię­ki prze­twór­stwu ropy – pro­duk­tom prze­my­słu petro­che­micz­ne­go. Lecz tak olbrzy­mi stru­mień pie­nię­dzy, skie­ro­wa­ny do państw-człon­ków OPEC (a więc głów­nie kra­jów arab­skich) i Rosji spo­wo­du­je roz­kwit nowych potęg gospo­dar­czych i wyku­py­wa­nie przez nie mająt­ku kra­jów, któ­re impor­to­wać ropę muszą, i któ­rym zagra­ża w związ­ku z tym nie­ustan­nie pogłę­bia­ją­cy się kry­zys gospo­dar­czy. Jak do tego doszło? Oto cie­ka­wa i burz­li­wa dla wie­lu naro­dów histo­ria ropy naf­to­wej.

Nieco historii: Świt ery ropy naftowej

Przez milio­ny lat ludz­kość musia­ła godzić się na ciem­ność, gdy nasta­wał zachód Słoń­ca. W nocy świe­ci­ły tyl­ko gwiaz­dy i Księ­życ lub roz­pa­la­ne drew­nia­ne łuczy­wa czy wybu­cha­ją­ce incy­den­tal­nie poża­ry. Dopie­ro oko­ło 70 000 lat temu pre­hi­sto­rycz­ni ludzie wymy­śli­li pierw­sze, pry­mi­tyw­ne źró­dła oświe­tle­nia, mocząc i zapa­la­jąc włók­na w ole­ju, pocho­dzą­ce­go z tłusz­czu zwie­rzę­ce­go, wosku psz­cze­le­go, lub ole­ju roślin­ne­go z oli­wek czy z nasion seza­mu.

Kil­ka tysię­cy lat temu miesz­kań­cy Bli­skie­go Wscho­du nauczy­li się pro­du­ko­wać naf­tę do lamp. Uzy­ski­wa­li ją poprzez desty­la­cję ropy naf­to­wej. Jed­nak współ­cze­sna era ropy roz­po­czę­ła się dopie­ro w 1853 roku w… Pol­sce (a ści­śle rzecz bio­rąc na tere­nach Pol­ski, gdyż nasze pań­stwo w owym cza­sie nie ist­nia­ło, było pod zabo­ra­mi), kie­dy to pol­ski che­mik Igna­cy Łuka­sie­wicz (1822–82) odkrył, jak wytwa­rzać ją na ska­lę prze­my­sło­wą. W 1854 r. zało­żył pierw­szą na świe­cie kopal­nię ropy naf­to­wej w Bóbr­ce koło Kro­sna, a w 1856 r. w Ula­szo­wi­cach (obec­nie dziel­ni­ca Jasła) roz­po­czę­ła pra­cę pierw­sza na świe­cie rafi­ne­ria ropy naf­to­wej. Naf­ta szyb­ko zaczę­ła wypie­rać dro­gi olej wie­lo­ry­bi jako głów­ne pali­wo lamp w Pół­noc­nej Ame­ry­ce i w Euro­pie. Rosną­ce zapo­trze­bo­wa­nie na naf­tę roz­po­czę­ło wyścig w poszu­ki­wa­niu nowych źró­deł ropy, szcze­gól­nie w USA.

Igna­cy Łuka­sie­wicz (1822–82) pol­ski che­mik, far­ma­ceu­ta i przed­się­bior­ca, wyna­laz­ca lam­py naf­to­wej, twór­ca prze­my­słu naf­to­we­go. Jako pierw­szy na świe­cie wyko­rzy­stał na ska­lę prze­my­sło­wą korzy­ści jakie daje ropa naf­to­wa. Spraw­ny orga­ni­za­tor, z cza­sem doro­bił się na ropie naf­to­wej duże­go mająt­ku. Był rów­nież wiel­kim spo­łecz­ni­kiem, finan­su­jąc wie­le ini­cja­tyw z wła­snej kie­sze­ni.
1853 – na prze­ło­mie roku 1852/53 Łuka­sie­wicz i Jan Zeh otrzy­ma­li naf­tę meto­dą frak­cjo­no­wa­nej desty­la­cji. Łuka­sie­wicz sta­rał się potem zna­leźć dla naf­ty zasto­so­wa­nie prak­tycz­ne. Sto­so­wa­ne do tej pory lam­py oliw­ne nie nada­wa­ły się do naf­ty i wyma­ga­ły prze­kon­stru­owa­nia. Pierw­sza skon­stru­owa­na przez Łuka­sie­wi­cza lam­pa roz­świe­tli­ła wysta­wę apte­ki „Pod Zło­tą Gwiaz­dą” we Lwo­wie, któ­rej wła­ści­cie­lem był Piotr Miko­lasch.
1853, 31 lip­ca – sym­bo­licz­na, ofi­cjal­na data naro­dzin prze­my­słu naf­to­we­go. Po raz pierw­szy zasto­so­wa­no w prak­ty­ce oświe­tle­nie naf­to­we pod­czas pil­nej noc­nej ope­ra­cji w szpi­ta­lu powszech­nym na lwow­skim Łycza­ko­wie.
1854 – na począt­ku roku Łuka­sie­wicz prze­niósł się do Gor­lic, aby być bli­żej tere­nów ropo­no­śnych. W tym roku w gor­lic­kiej dziel­ni­cy Zawo­dzie na skrzy­żo­wa­niu ulic Węgier­skiej i Kościusz­ki zapło­nę­ła pierw­sza na świe­cie ulicz­na lam­pa naf­to­wa. Roz­po­czął pra­cę w miej­sco­wej apte­ce Jana Toma­sze­wi­cza. Jed­no­cze­śnie zaczął z oko­licz­ny­mi wła­ści­cie­la­mi tere­nów ropo­no­śnych zakła­dać pierw­sze spół­ki i kopal­nie ropy, któ­re powsta­ły w następ­nych latach w rejo­nie Gor­lic, Jasła i Kro­sna.
1854 – zało­żył pierw­szą na świe­cie kopal­nię ropy naf­to­wej w Bóbr­ce koło Kro­sna (spół­ka naf­to­wa Trze­cie­ski-Łuka­sie­wicz); kopal­nia jest czyn­na do dzi­siaj.
1856 – Klę­cza­ny koło Nowe­go Sącza: Łuka­sie­wicz otwie­ra rafi­ne­rię. Z ropy pro­du­ko­wał naf­tę, sma­ry, ole­je smar­ne i asfalt.

U zara­nia XX wie­ku szcze­gól­ną rolę w świa­to­wym prze­my­śle zaczę­ła odgry­wać ener­gia elek­trycz­na, stal i maszy­ny o napę­dzie mecha­nicz­nym. Nie­miec Rudolf Die­sel w roku 1897 opa­ten­to­wał wyso­ko­pręż­ny sil­nik spa­li­no­wy o mocy 15 KM, wyko­rzy­stu­jąc naf­tę. Przy­stą­pio­no do prze­twa­rza­nia ropy naf­to­wej, z któ­rej uzy­ska­no asfalt, ben­zy­nę, ole­je i sma­ry. Roz­po­czę­to budo­wę samo­cho­dów o napę­dzie spa­li­no­wym; w tej dzie­dzi­nie przo­do­wa­ły Sta­ny Zjed­no­czo­ne. Hen­ry Ford w 1892 r. otwo­rzył pierw­szy warsz­tat pro­du­ku­ją­cy samo­cho­dy seryj­nie.

Nic nie zmie­ni­ło prze­my­słu naf­to­we­go bar­dziej niż powsta­nie sil­ni­ka samo­cho­do­we­go w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. W 1900 roku po ame­ry­kań­skich dro­gach jeź­dzi­ło zale­d­wie 8000 samo­cho­dów. Ale już w 1908 r. licz­ba posia­da­czy tego cudu tech­ni­ki osią­gnę­ła 125 tysię­cy, a w 1920 r. wzro­sła do 8,1 mln. W roku 1930 po USA jeź­dzi­ło już 26,7 mln aut – wszyst­kie potrze­bo­wa­ły pali­wa, któ­rym była ben­zy­na pro­du­ko­wa­na z ropy naf­to­wej. Bran­ża sta­wa­ła się nie­zwy­kle docho­do­wa, więc już wkrót­ce pio­nie­rzy – samot­ni poszu­ki­wa­cze zna­ni jako „wild­cat­ters” roz­po­czę­li swo­je wier­ce­nia, nie mając nawet wska­zó­wek, gdzie ropy szu­kać. Wie­lu zban­kru­to­wa­ło, ale nie­licz­ni szczę­śliw­cy docze­ka­li upra­gnio­nych „gushers” – wytry­sków ropy z doko­ny­wa­nych odwier­tów. Maso­wa pro­duk­cja ben­zy­ny z ropy naf­to­wej, wydo­by­wa­nej głów­nie w Kali­for­nii, Okla­ho­mie, i przede wszyst­kim Tek­sa­sie, napę­dzi­ła ogrom­ny wzrost gospo­dar­czy i moc­no przy­czy­ni­ła się do tego, że USA wkrót­ce sta­ły się naj­bo­gat­szym kra­jem na świe­cie. Pro­duk­cja samo­cho­dów i wydo­by­cie ropy naf­to­wej szły peł­ną parą.

Jed­no­cze­śnie nara­sta­ją­cy od prze­ło­mu XIX i XX wie­ku wyścig zbro­jeń spo­wo­do­wał przy­spie­sze­nie pro­ce­su uprze­my­sło­wie­nia poszcze­gól­nych państw, któ­re znacz­ną część budże­tu poświę­ca­ły na cele obron­ne. Budo­wa okrę­tów, armat i kara­bi­nów zmu­sza­ła do budo­wy hut i wal­cow­ni sta­li, a to z kolei do wydo­by­wa­nia więk­szych ilo­ści węgla kamien­ne­go i ropy naf­to­wej oraz mno­że­nia wytwór­ni elek­trycz­no­ści i innych rodza­jów siły napę­do­wej. Od ilo­ści pro­du­ko­wa­ne­go żela­za i sta­li zale­ża­ła moż­li­wość roz­wo­ju innych gałę­zi prze­my­słu.

Pod­czas I woj­ny świa­to­wej (1914–18) jed­ne z naj­więk­szych na świe­cie pól naf­to­wych, znaj­du­ją­cych się w Per­sji, zabez­pie­cza­ła i eks­plo­ato­wa­ła Wiel­ka Bry­ta­nia. Nato­miast już w roku 1920 Sta­ny Zjed­no­czo­ne liczą­ce 6% lud­no­ści świa­ta kon­cen­tro­wa­ły 20% pro­duk­cji zło­ta, 50% wydo­by­cia węgla, 60% świa­to­wej pro­duk­cji alu­mi­nium, 66% świa­to­we­go wydo­by­cia ropy naf­to­wej, 60% mie­dzi; wytwa­rza­ły 85% świa­to­wej pro­duk­cji samo­cho­dów. Powsta­wa­ły ogrom­ne for­tu­ny magna­tów prze­my­słu naf­to­we­go i moto­ry­za­cyj­ne­go.

Sie­dem Sióstr (Seven Sisters) – nie­for­mal­ne poro­zu­mie­nie wiel­kich kor­po­ra­cji wydo­byw­czych, powsta­łe w 1928 r. Osią­gnię­te tam usta­le­nia łago­dzi­ły dotych­cza­so­wą ostrą kon­ku­ren­cję mię­dzy tymi towa­rzy­stwa­mi. Prze­wi­dy­wa­ły ogra­ni­cze­nie wydo­by­cia ropy sto­sow­nie do kształ­to­wa­nia się popy­tu na nią i zacho­wa­nie dotych­cza­so­wych pro­por­cji w jej wydo­by­ciu mię­dzy towa­rzy­stwa­mi. Uzgod­nio­no rów­nież ceny zby­tu ropy naf­to­wej. Za pod­sta­wę wzię­to ceny ropy ame­ry­kań­skiej plus kosz­ty frach­tu do miej­sca dosta­wy. Kor­po­ra­cje naf­to­we dyk­to­wa­ły ceny przez kon­tro­lę pro­duk­cji, w 1965 roku kon­tro­lo­wa­ły 62,4% wydo­by­cia ropy (nie licząc ZSRR i kra­jów Euro­py Wschod­niej). Nazwę zapro­po­no­wał w latach 50. ówcze­sny szef wło­skie­go gigan­ta naf­to­we­go Eni, Enri­co Mat­tei.

W skład gru­py wcho­dzi­ły: Anglo Per­sian Oil Com­pa­ny (BP), Roy­al Dutch Shell, Gulf Oil, Stan­dard Oil of Cali­for­nia (SoCal), Stan­dard Oil of New Jer­sey (Esso), Stan­dard Oil of New York (Soco­ny) i Texa­co. Ich dzia­ła­nie w kie­run­ku obni­ża­nia cen ropy na Bli­skim Wscho­dzie spo­wo­do­wa­ło reak­cję w posta­ci powsta­nia OPEC.

Współ­cze­śnie „Nowy­mi Sied­mio­ma Sio­stra­mi” nazy­wa się sie­dem z kil­ku­na­stu naj­więk­szych na świe­cie i naj­bar­dziej wpły­wo­wych kon­cer­nów ener­ge­tycz­nych: Sau­di Aram­co (Ara­bia Sau­dyj­ska), CNPC – Petro­Chi­na (Chi­ny), Gaz­prom (Rosja), NIOC – Natio­nal Ira­nian Oil Com­pa­ny (Iran), Petro­bras (Bra­zy­lia), PDVSA (Wene­zu­ela) i Petro­nas (Male­zja). Te spół­ki, w któ­rych więk­szo­ścio­wym udzia­łow­cem jest pań­stwo, kon­tro­lu­ją pra­wie 30% świa­to­we­go wydo­by­cia i ponad 30% łącz­nych świa­to­wych rezerw ropy i gazu.

„Sta­re” sio­stry mają oko­ło 10% udzia­łu w wydo­by­ciu i dys­po­nu­ją oko­ło 3% świa­to­wych rezerw, jed­nak dzię­ki temu, że sprze­da­ją nie tyl­ko ropę i gaz, ale też ben­zy­nę, olej napę­do­wy i pro­duk­ty prze­my­słu petro­che­micz­ne­go – pod wzglę­dem przy­cho­dów cią­gle jesz­cze góru­ją nad „nowy­mi” sio­stra­mi. Zobacz arty­kuł w Finan­cial Times (jesz­cze sprzed kry­zy­su 2008 r.).

Dzię­ki ropie cała świa­to­wa gospo­dar­ka nabra­ła wiel­kie­go roz­pę­du. W 1924 roku prze­kro­czo­no pro­duk­cję prze­my­sło­wą z 1913 r. o 15%, a w 1929 r. wynik był aż trzy razy lep­szy: 45%. Roz­wi­ja­no elek­try­fi­ka­cję gospo­dar­ki oraz wydo­by­cie ropy naf­to­wej jako nowych źró­deł ener­gii oraz wytwa­rza­no sil­ni­ki spa­li­no­we i inne urzą­dze­nia tech­nicz­ne. Roz­wi­ja­ła się komu­ni­ka­cja lot­ni­cza i łącz­ność tele­fo­nicz­na. W latach 1913–1929 nastą­pił wzrost wydo­by­cia węgla kamien­ne­go z 1 216 mln do 1 690 mln ton, a wydo­by­cie ropy naf­to­wej wzro­sło ze 108 mln do 144 mln ton.

Nie trze­ba doda­wać, że zarów­no pod­czas pierw­szej, jak i dru­giej woj­ny świa­to­wej prze­bieg dzia­łań mili­tar­nych w decy­du­ją­cym stop­niu zale­żał od eks­plo­ata­cji posia­da­nych już, jak i zdo­by­wa­nia nowych tery­to­riów ropo­no­śnych.

Pierwszy konflikt: Kryzys Sueski (rok 1956)

W dru­giej poło­wie lat 50., widząc szyb­ko rosną­ce zna­cze­nie gospo­dar­cze Bli­skie­go Wscho­du (dzię­ki ropie naf­to­wej) i mając sil­ne popar­cie Związ­ku Radziec­kie­go, rząd Egip­tu – pań­stwa mają­ce­go pod­ów­czas domi­nu­ją­cą rolę w świe­cie arab­skim – chciał jed­no­czyć te kra­je wokół powsta­łej w 1945 roku Ligi Państw Arab­skich, począt­ko­wo sku­pia­ją­cej tyl­ko sie­dem państw, a do lute­go 1956 r. dzie­więć. Było to luź­ne sto­wa­rzy­sze­nie państw „powią­za­nych wspól­no­tą języ­ka, histo­rii, kul­tu­ry i reli­gii”, a jed­nak znacz­nie róż­nią­cych się mię­dzy sobą, pro­wa­dzą­cych poli­ty­kę anty­ko­mu­ni­stycz­ną i anty­ko­lo­nial­ną. Mimo to uzy­ska­ły one wspar­cie ZSRR i innych kra­jów socja­li­stycz­nych: Trwa­ła „zim­na woj­na” i ZSRR pró­bo­wał wygrać pań­stwa arab­skie prze­ciw Sta­nom Zjed­no­czo­nym, Wiel­kiej Bry­ta­nii i Izra­elo­wi.

29 paź­dzier­ni­ka 1956 r. nastą­pi­ła mili­tar­na agre­sja Wiel­kiej Bry­ta­nii, Fran­cji i Izra­ela na Egipt. Agre­sja zosta­ła poprze­dzo­na decy­zją Egip­tu, będą­ce­go w soju­szu z ZSRR, o nacjo­na­li­za­cji Kana­łu Sueskie­go (26 lip­ca 1956), jed­nak rze­czy­wi­stą przy­czy­ną wybu­chu woj­ny było pra­gnie­nie obu kra­jów utrzy­ma­nia kon­tro­li nad Kana­łem. Pań­stwa te dla reali­za­cji swo­ich celów posłu­ży­ły się Izra­elem, któ­re­go stat­ki han­dlo­we nie mogły korzy­stać z Kana­łu Sueskie­go, ale de fac­to Kanał miał ogrom­ne zna­cze­nie stra­te­gicz­ne dla samych Bry­tyj­czy­ków – była to naj­do­god­niej­sza dro­ga mor­ska mię­dzy Wiel­ką Bry­ta­nią a India­mi i zło­ża­mi ropy naf­to­wej na Bli­skim Wscho­dzie. Bry­tyj­czy­cy zdo­ła­li utrzy­my­wać kon­tro­lę nad Kana­łem przez całą II woj­nę świa­to­wą, czer­piąc przy oka­zji spo­re docho­dy z żeglu­gi po Kana­le.

Pod wzglę­dem mili­tar­nym, stra­te­gicz­nym i tak­tycz­nym woj­na oka­za­ła się suk­ce­sem Izra­ela, Wiel­kiej Bry­ta­nii i Fran­cji, ale efek­ty poli­tycz­ne kon­flik­tu dla euro­pej­skich mocarstw z powo­du posta­wy USA oka­za­ły się wyso­ce nega­tyw­ne. Anglia i Fran­cja prze­gra­ły wal­kę nie tyl­ko o Kanał, ale rów­nież o pano­wa­nie na Bli­skim Wscho­dzie.

Pre­zy­dent Eisen­ho­wer 5 mar­ca 1957 r. ogło­sił, iż Sta­ny Zjed­no­czo­ne przej­mu­ją odpo­wie­dzial­ność za utrzy­ma­nie porząd­ku i poko­ju na Bli­skim Wscho­dzie. Musia­ły one nadal lawi­ro­wać mię­dzy inte­re­sa­mi kra­jów arab­skich i Izra­ela, ponie­waż współ­pra­ca USA z Izra­elem wyni­ka­ła z naci­sku lob­by żydow­skie­go w USA, nato­miast z pań­stwa­mi arab­ski­mi wią­za­ła się z posia­da­ny­mi przez nie ogrom­ny­mi zło­ża­mi ropy naf­to­wej.

W 1955 r. kon­cer­ny naf­to­we kosz­tem nakła­dów w wyso­ko­ści 240 mln dola­rów osią­gnę­ły czy­sty zysk w wyso­ko­ści 1 900 mln dola­rów.

Gene­rał Dwi­ght Eisen­ho­wer, Repu­bli­ka­nin, był pre­zy­den­tem USA do 1960 roku. Sta­ny mia­ły się dobrze, jak nigdy dotąd; może dla­te­go zapo­wie­dział stwo­rze­nie Ery Dobre­go Samo­po­czu­cia. W dal­szym cią­gu roz­bu­do­wy­wa­no prze­mysł i roz­wi­ja­no rol­nic­two. W 1958 r. utwo­rzo­no Kra­jo­wą Agen­cję Aero­nau­ty­ki i Prze­strze­ni Kosmicz­nej (NASA). Ame­ry­kań­skie kon­cer­ny naf­to­we kon­tro­lo­wa­ły wydo­by­cie i dys­try­bu­cję ropy naf­to­wej w ska­li glo­bal­nej.

Ropa Naftowa i Gaz Ziemny – Największe Koncerny w 2014 r.

Lp	Kon­cern	Pań­stwo	Przy­cho­dy (mld $)	Os*
1	Shell	NL / GB	462,565	92.000
2	Sino­pec	Chi­ny	459,642	376.201
3	Exxon­Mo­bil	USA	406,250	75.000
4	BP	Wlk. Bry­ta­nia	397,700	83.900
5	Petro­Chi­na (CNPC)	Chi­ny	377,069	552.810
6	Sau­di Aram­co	Ara­bia Sau­dyj­ska	311,000	54.041
7	Total	Fran­cja	228,262	97.126
8	Che­vron	USA	217,463	64.600
9	Phil­lips 66	USA	168,120	13.500
10	Gaz­prom	Rosja	159,008	393.000
11	Eni	Wło­chy	146,968	77.838
12	Petro­bras	Bra­zy­lia	133,514	80.497
13	Pemex	Mek­syk	127,307	138.215
14	Luko­il	Rosja	124,732	150.000
15	PDVSA	Wene­zu­ela	122,719	80.000
16	NIOC	Iran	110,000	41.000
17	Rosneft	Rosja	109,540	106.000
18	Sta­to­il	Nor­we­gia	108,225	23.000
19	Petro­nas	Male­zja	100,744	39.236
20	Mara­thon Petro­leum	USA	92,814	25.985
21	Indian Oil	Indie	78,687	36.198
22	ADNOC	UAE	75,000	23.000
23	BHP Bil­li­ton	Austra­lia	62,256	49.496
24	Cono­co­Phil­lips	USA	59,095	16.900
25	CNOOC	Chi­ny	53,761	98.750
26	Qatar Petro­leum	Katar	51,600	1.080
	Gaz­prom Neft	Rosja	32,011	55.900
	PKN Orlen	Pol­ska	27,798	4.445
	Gru­pa Lotos	Pol­ska	10,318	5.015
	PGNiG	Pol­ska	8,905	32.326