Einstein – cudowny melancholik ze skrzypcami w tle

41-let­ni Ein­ste­in w swo­im biu­rze, Uni­wer­sy­tet w Ber­li­nie, 1920 r.

Tym­cza­sem jed­nak uczo­ny cie­szył się nową rodzi­ną, nową żoną… Na tyle, na ile to było moż­li­we. „Cie­szę się” – zwie­rzał się przy­ja­cio­łom – „że Elsa nie ma poję­cia o nauce”. W ustach Ein­ste­ina był to kom­ple­ment. Nie da się ukryć – autor naj­słyn­niej­sze­go rów­na­nia świa­ta był nie­ste­ty kla­sycz­nym przy­kła­dem męskie­go szo­wi­ni­zmu: „Moja defi­ni­cja dobrej żony oscy­lu­je gdzieś mię­dzy świ­nią (cho­dzi­ło zapew­ne o Male­vę), a noto­rycz­ną sprzą­tacz­ką”, (czy­li Elzą) – zwykł czę­sto mawiać. „Sprzą­ta­nie” oto­cze­nia Ein­ste­ina nie było zada­niem łatwym, ani zapew­ne przy­jem­nym, a prze­cież nikt bar­dziej niż on, zma­ga­ją­cy się samot­nie w czte­rech ścia­nach swo­je­go labo­ra­to­rium z tajem­ni­ca­mi Wszech­świa­ta, tak nie potrze­bo­wał wspar­cia i obec­no­ści kobie­ty. I to kobie­ty wła­śnie takiej jak Elza: łagod­nej, dobrej i szcze­rej, ale i sta­now­czej. To ona, ta „nie mają­ca poję­cia o nauce” bro­ni­ła Alber­ta przed nim samym – jego bez­gra­nicz­ną naiw­no­ścią („Kie­dyś jakiś cwa­niak wmó­wił mu, że potrzeb­ne nam są rucho­me scho­dy do nasze­go par­te­ro­we­go dom­ku” – mawia­ła), jego bała­ga­niar­stwem i nie­dba­ło­ścią o strój (on sam nie przy­wią­zy­wał do wyglą­du zewnętrz­ne­go naj­mniej­szej wagi), a wresz­cie jego ata­ka­mi melancholii.

Elsa twar­dą ręką trzy­ma­ła cały dom, nie­ugię­cie sta­ła na stra­ży finan­sów. To osta­nie czy­ni­ła zresz­tą z pew­ną prze­sa­dą. Ein­ste­in jako lau­re­at nagro­dy Nobla, a potem pra­cu­jąc w Sta­nach Zjed­no­czo­nych na spe­cjal­ne zapro­sze­nie rzą­du ame­ry­kań­skie­go, nie był czło­wie­kiem ubo­gim, jed­nak na co dzień był ogra­ni­cza­ny przez ostry reżim zapro­wa­dzo­ny przez mał­żon­kę. Uczo­ny czę­sto narze­kał, że nie ma pie­nię­dzy na swo­je oso­bi­ste potrze­by. Finan­se były powo­dem czę­sto wybu­cha­ją­cych, nie­zwy­kle zaja­dłych i gło­śnych sprze­czek w sta­dle Einsteinów.

Dru­gie mał­żeń­stwo uświa­do­mi­ło uczo­ne­mu osta­tecz­nie, że har­mo­nij­ne współ­ży­cie nawet z bli­skim i kocha­ją­cym czło­wie­kiem jest trud­niej­sze nawet od roz­wią­zy­wa­nia zaga­dek Wszech­świa­ta. „Każ­de kaj­da­ny mnie uwie­ra­ją” – mawiał zrezygnowany.

Był jed­nak ktoś, kogo wiel­ki Ein­ste­in kochał bez zastrze­żeń, któ­rą rozu­miał i w któ­rej towa­rzy­stwie był zawsze szczę­śli­wy… Oso­bą tą była sio­stra uczo­ne­go – Maja. Rodzeń­stwo razem się wycho­wy­wa­ło, Maja podob­nie jak on bez­gra­nicz­nie kocha­ła muzy­kę – cza­sy, kie­dy sio­stra przy­je­cha­ła do domu uczo­ne­go w Prin­ce­ton, by osiąść tam na sta­łe, nale­ża­ły do naj­szczę­śliw­szych w jego życiu. Wresz­cie miał u swe­go boku kogoś, kto dzie­lił jego pasję. Maja i Albert two­rzy­li dosko­na­ły duet – on grał na skrzyp­cach, ona akom­pa­nio­wa­ła mu na for­te­pia­nie; to były naj­mil­sze chwi­le dla oboj­ga – chwi­le cał­ko­wi­te­go zapo­mnie­nia, ode­rwa­nia się od rze­czy­wi­sto­ści. Maja była czło­wie­kiem wiel­kie­go for­ma­tu. Nie­zwy­kle podob­na do bra­ta, do tego stop­nia, że sto­jąc obok sie­bie wyglą­da­li na parę bliź­niąt, była zago­rza­łą wege­ta­rian­ką. Powo­dem nie były wzglę­dy zdro­wot­ne, ale miłość do zwierząt.

Do naj­smut­niej­szych spraw w życiu Ein­ste­ina nale­ża­ły jego sto­sun­ki z synem z pierw­sze­go mał­żeń­stwa, Han­sem Alber­tem. Łudzą­co podob­ny do ojca, niczym jed­nak nie przy­po­mi­nał go z uspo­so­bie­nia. Pedant, ubra­ny zawsze z nie­zwy­kłą sta­ran­no­ścią, nie­na­gan­nie wytwor­ny wiel­bi­ciel luk­su­su – już tyl­ko te cechy mogły wytwo­rzyć mię­dzy nimi prze­paść. Ale to nie było wszyst­ko. Tryb życia Alber­ta – junio­ra, deli­kat­nie mówiąc hulasz­czy, był dla ojca zupeł­nie nie­po­ję­ty. Byli jak ogień i woda, kocha­li się i nie­na­wi­dzi­li jed­no­cze­śnie, „z lek­ką tyl­ko prze­wa­gą miło­ści” – komen­to­wa­li wspól­ni zna­jo­mi. Jed­nak naj­więk­szą tra­ge­dią była śmierć Mai. Ode­szła trzy lata przed swo­im wiel­kim bra­tem, któ­ry pozo­stał­by do koń­ca swych dni nie­zro­zu­mia­ny i samot­ny w domu, kie­dyś tak gwar­nym, gdy­by nie Mar­got, pasier­bi­ca Ein­ste­ina. Peł­na poświę­ce­nia, goto­wa była rzu­cić każ­de zaję­cie, by mu towa­rzy­szyć w jego prze­chadz­kach. Uczo­ny bowiem z bie­giem lat coraz rza­dziej opusz­czał swo­je labo­ra­to­rium, a jeże­li to czy­nił, to tyl­ko po to, by zna­leźć chwi­lę wytchnie­nia na łonie natu­ry. Lubił wte­dy mieć Mar­got przy sobie.

Albert Ein­ste­in zmarł w nocy z 17 na 18 kwiet­nia 1955 roku. Ostat­nie sło­wa wypo­wie­dział po nie­miec­ku. A ponie­waż była wte­dy przy nim tyl­ko ame­ry­kań­ska pie­lę­gniar­ka, nie­zna­ją­ca tego języ­ka, pozo­sta­ną one dla nas na zawsze tajem­ni­cą. Co chciał prze­ka­zać w ostat­nich chwi­lach jeden z naj­więk­szych umy­słów w histo­rii rodza­ju ludz­kie­go? Czło­wiek, o któ­rym bez cie­nia prze­sa­dy moż­na powie­dzieć, że zmie­nił świat i pchnął naszą rze­czy­wi­stość na nowe tory? Czy to moż­li­we, że do ostat­niej chwi­li wahał się z ujaw­nie­niem jakie­goś nie­zwy­kłe­go odkry­cia? Może chciał cze­muś zaprze­czyć, coś pod­dać w wąt­pli­wość? Tego nie dowie­my się już nigdy.

Bar­ba­ra Jackowska